Historyk, pułkownik Ludowego Wojska Polskiego.
Urodził się w 1921 r. we Lwowie jako Emanuel Halpern w rodzinie polskich Żydów. Od 1939 r. studiował na Wydziale Historycznym na ukraińskim uniwersytecie we Lwowie. Od 1940 r. był członkiem Komsomołu. W czerwcu 1941 r. został ewakuowany do Maryjskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Tam pracował jako nauczyciel. Od października 1943 r. rozpoczął służbę w armii Z. Berlinga, jako oficer polityczny. Okres wojenny spędził na bojowym szlaku od Oki po Łużyce. Wśród jego kolegów był m.in. Wojciech Jaruzelski. Działania wojenne ukończył w stopniu kapitana jako żołnierz 9. Drezdeńskiej Dywizji Piechoty. Emanuel Halpern zmienił nazwisko na Halicz w 1947 r. Po zakończeniu działań wojennych pozostał w armii. W latach 1947-1950 w stopniu podpułkownika był szefem Wydziału Propagandy Zarządu Politycznego Okręgu Wojskowego Kraków. Od kwietnia 1945 r. był członkiem PPR, następnie PZPR. W 1947 r. nostryfikował dyplom ukończenia studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim. Tam w 1950 r. obronił pracę doktorską Sprawa chłopska w powstaniu styczniowym pod kierunkiem Henryka Mościckiego. W październiku 1950 r. Główny Zarząd Polityczny Wojska Polskiego skierował go na studia do Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych (IKKN). W 1954 r. IKKN został przekształcony w Instytut Nauk Społecznych przy KC PZPR. Od 1952 r. Halicz był tam zatrudnionym na pół etatu. W 1954 r. uzyskał stopień kandydata nauk historycznych (ówczesna habilitacja), a w 1954 r. został docentem. Jednocześnie pracował na Uniwersytecie Warszawskim (1952-1954 i 1960-1962). Kolejnym miejscem pracy od 1957 r. stała się Wojskowa Akademia Polityczna w Warszawie. Halicz w chwili zatrudnienia na WAP był jednym z kilku wojskowych pracowników posiadającym tytuł doktora. W latach 1958-1968 był tam kierownikiem Katedry Historii Polski. W 1960 r. Halicz został profesorem nadzwyczajnym (pierwszy wojskowy profesor dziejach tej uczelni).
W 1968 r. został usunięty z pracy w Wojskowej Akademii Politycznej. W 1971 r. wyemigrował z rodziną do Danii. Już w 1972 r. został zdegradowany przez ministra obrony narodowej Wojciecha Jaruzelskiego do stopnia szeregowca. W latach 1972-1982 był profesorem uniwersytetu w Odense, a następnie w latach 1982-1990 uniwersytetu w Kopenhadze. W 1989 r. został zaproszony przez Polską Akademię Nauk, Uniwersytet Jagielloński i Towarzystwo Polonia na III Kongres Uczonych Polskiego Pochodzenia – odmówił jednak przyjazdu. Po zmianach w Polsce nawiązał współpracę z „Przeglądem Historycznym”. W 1994 r. przywrócono mu utracony stopień wojskowy.
W latach 1954-1956 Halicz był członkiem komitetu redakcyjnego pisma „Studia i Materiały do Historii Wojskowości". Był członkiem: komisji obchodów 100. rocznicy Powstania Styczniowego (1963), komitetu wydawniczego Instytutu Historii PAN i Instytutu Słowianoznawstwa Akademii Nauk ZSRR, Komitetu Naukowego Obchodu Tysiąclecia Państwa Polskiego (1965-1966), Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego (1963-1966), Rady Wyższego Szkolnictwa Wojskowego (1963-1966), Komitetu Nauk Historycznych PAN (1959-1966), komisji do wydania źródeł z okresu powstania styczniowego przy Polskiej Akademii Nauk i Akademii Nauk ZSRR (1956-1970). Konsultant filmu dokumentalnego Powstanie styczniowe (1962). Brał czynny udział w dyskusji na temat ekranizacji Popiołów Stefana Żeromskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy (1965). W 1965 był uczestnikiem XII Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych w Wiedniu. Był odznaczony: Orderem Krzyża Grunwaldu (1945), Krzyżem Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1946), Medalem za Odrę, Nysę, Bałtyk – (1956), Odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966).
Początkowo Halicz zajmował się historią wojskowości okresu XVIII-XIX wieku (Polska sztuka wojenna w okresie powstania styczniowego, Warszawa 1954). Jego zainteresowania skupiły się następnie na dziejach polskich powstań narodowych XIX wieku. Pierwszą pracą była Kwestia chłopska w Królestwie Polskim w dobie powstania styczniowego (Warszawa 1955). Był redaktorem wydawnictwa Proces Romualda Traugutta i członków Rządu Narodowego (t. 1-4, Warszawa 1960-1961).
Duże zasługi miał jako wydawca licznych tekstów źródłowych:
- Instrukcja powstańcza Ludwika Mierosławskiego (Warszawa 1958);
- Demokracja polska w powstaniu styczniowym (Wrocław 1961);
- Nurty lewicowe w dobie polskich powstań narodowych 1794-1849 (Wrocław 1961).
Istotne znaczenie mają też jego edycje pamiętników:
- F. Kopernicki, Pamiętnik z powstania styczniowego. Notatki z powstania w województwie kaliskim 1863 i 1864 r., Warszawa 1959;
- F. L. von Erlach, Partyzantka w Polsce w r. 1863. Na podstawie własnych obserwacji zbieranych na teatrze walki od marca do sierpnia, Warszawa 1960;
- W. I. Nowacki-Kopaczyński, Pamiętnik Junoszy, oficera polskich żandarmów w powstaniu styczniowym, Warszawa 1960;
- J. Oxiński, Wspomnienia z powstania polskiego 1863-1864, Warszawa 1965).
Opracował też broszurę Józefa Pawlikowskiego Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość (Warszawa 1967). Swoje badania kierował też ku początkom XIX wieku. Do tej pory w pewnej mierze aktualna jest jego praca Geneza Księstwa Warszawskiego (Warszawa 1962).
Z okresu emigracyjnego pochodzą następujące prace:
- Partisan warfare in 19th century Poland. The development of a concept (Odense 1975); Russian policy towards the Scandinavian countries in 1856-1864 (Washington 1985);
- The 1863 Polish Uprising and Scandinavia. The Year 1863, the Turning-Point in Russo-Scandinavian Relations (København 1988);
- Poland's memorandum to the Peace Congress in Rome, November 1891 (Copenhagen 1993).
W 1982 r. ukazała się jego książka Polish national liberation struggle and the genesis of the modern nation (Odense 1982). Z kolei praca Russia and Denmark 1856-1864. Achapter of Russian policy towards the Scandinavian Countries (Copenhagen 1990) przyczyniła się na gruncie międzynarodowym do poznania dziejów dyplomacji europejskiej omawianego ośmiolecia. W okresie emigracyjnym Halicz był współpracownikiem pism: „Historisk Tidskrift”, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung”, „Zeitschrift für Ostforschung”.
W „Zeszytach Historycznych” opublikował kilka artykułów oraz recenzje prac m.in.: Henryka Batowskiego, Daniela Beauvois, Normana Daviesa, Stefana Kieniewicza, Krystyny Kersten, Marcina Króla czy Janusza Tazbira.
Bibliografia:
- Kto jest kim w Polsce, red. B. Cynkier, wyd. 4, Warszawa 2001, s. 292;
- T. Rutkowski, Nauki historyczne w Polsce 1944-1970. Zagadnienia polityczne i organizacyjne, Warszawa 2007;
- M. Kozłowski, Emanuel Halicz – sylwetka nie tylko naukowa, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 52 (2017), z. 1, s. 251-261.
