Historyk, literaturoznawca, publicysta. Badacz historii Rosji, Związku Sowieckiego oraz literatury sowieckiej.
ZSRR
Urodził się w rodzinie białoruskich Żydów, którzy w pierwszych miesiącach jego życia przenieśli się z Białorusi do Moskwy. Tu w 1940 r. zdał maturę i, jako pierwszy z rodziny, dostał się na studia. Studiował historię w Instytucie Historii, Filozofii i Literatury im. Nikołaja Czernyszewskiego. W trakcie wojny Instytut włączono w skład Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego im. Michaiła Łomonosowa, którego absolwentem Heller został w 1946 r. W 1944 r. ożenił się z koleżanką z roku, Eugenią Chigryn – polską Żydówką ze Słonima, a rok później urodził im się syn – dzisiejszy profesor emeritus Uniwersytetu w Lozannie – Leonid Heller. Michał Heller został w 1951 r. zatrzymany pod zarzutem działalności antypaństwowej, a następnie skazany na piętnaście lat łagru. Do Ust-Kamienogorska w Kazachstanie trafił w 1952 r. Został zwolniony w lecie 1956 r. na mocy amnestii po śmierci Stalina. Uciekł wraz z żoną do Polski w końcu 1956 r. dzięki porozumieniu władz PRL i ZSRR w sprawie repatriacji obywateli polskich.
PRL
W 1957 r. Michał Heller zamieszkał wraz z żoną i synem w Warszawie. Dostał pracę w Polskiej Agencji Prasowej w Redakcji Wiadomości dla Zagranicy, gdzie współtworzył biuletyn w języku rosyjskim. Pracował nad rubryką „Przegląd prasy warszawskiej”. W Polsce zaprzyjaźnił się blisko między innymi z Wiktorem Woroszylskim, Andrzejem Wajdą, Andrzejem Drawiczem i Leszkiem Kołakowskim. W latach sześćdziesiątych wyjeżdżał na Zachód Europy, przewożąc przy okazji wiele rosyjskich samizdatów (np. jako pierwszy przewiózł najpierw do Polski, a później do Francji Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa). Po rozpoczęciu nagonki antysemickiej przez ekipę Gomułki oraz interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 r. podjął decyzję o opuszczeniu PRL. Do Francji, gdzie nawiązał już kontakty z paryskimi slawistami i emigracją rosyjską, trafił w listopadzie 1968 r.
Francja
Dzięki wstawiennictwu Jeana Bonamoura i Alaina Besançona został zatrudniony na stanowisko asystenta na Sorbonie, był wykładowcą literatury sowieckiej w „rusycystycznej jednostce nauczania i badań” (études slaves, études russes). W 1972 r. obronił pracę doktorską (Le monde concentrationnaire et la littérature sovietique), a osiem lat później habilitował się na podstawie rozprawy pod tytułem Андрей Платонов в поисках счастья. Na Sorbonie pracował do 1987 r. W 1975 r. otrzymał obywatelstwo francuskie, a w 1983 r. odebrano mu obywatelstwo sowieckie (przyczyną była jego książka, opublikowana wspólnie z A. Niekriczem, Utopia u władzy). W 1986 r. zmarła jego żona – Eugenia Heller.
Dzięki swojej pracy naukowej i publicystycznej zyskał miano jednego z najwybitniejszych znawców Związku Sowieckiego i komunizmu. Podjął stałą współpracę z polonią londyńską: czasopismem „Survey” Leopolda Łabędzia i wydawnictwem Overseas Publications Interchange Limited Andrzeja Stypułkowskiego. Działał aktywnie w środowisku rosyjskich emigrantów w Paryżu, publikując chociażby w „Kontinencie” i „Russkiej Mysli”. Centrum jego aktywności stanowiło jednak czasopismo polskiej emigracji z Maisons-Laffitte.
Po przyjeździe do Paryża poznał i zaprzyjaźnił się z Jerzym Giedroyciem, Gustawem Herlingiem-Grudzińskim oraz Zygmuntem Hertzem. Już w 1969 r. Giedroyć zaproponował Hellerowi prowadzenie stałej rubryki w „Kulturze”, która miała koncentrować się na comiesięcznej analizie prasy sowieckiej i wydarzeń w ZSRR. Heller w maju 1969 r. opublikował pierwszy felietonów z cyklu W sowieckiej prasie (w 1992 r. przemianowany na Notatki rosyjskie). Do 1997 r. ukazało się ponad 250 tekstów w tej rubryce. Ponadto napisał 46 innych tekstów do „Kultury” i 7 artykułów do „Zeszytów Historycznych”. Był jednym z najczęściej publikujących współpracowników czasopisma. W 1990 r. przyznano mu Nagrodę Publicystyczną „Kultury” za rok 1989. Pozostał aktywny publicystycznie i naukowo aż do śmierci. Umarł w Paryżu 3 stycznia 1997 r. w wieku 75 lat.
Poza Instytutem Literackim opublikował między innymi:
