Biografia
Socjolog, pisarz i publicysta
Syn Leona i Doroty z Rogozińskich. Ojciec był urzędnikiem w przemyśle tytoniowym, po Powstaniu Styczniowym został zesłany do guberni kazańskiej, w II RP odznaczono go Krzyżem Niepodległości z mieczami i Krzyżem Walecznych.
Aleksander Hertz spędził dzieciństwo w Łodzi, po przeprowadzce do Warszawy chodził do gimnazjum im. M. Reja, które ukończył w 1914 r. W V klasie wstąpił do Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Po maturze studiował w Kolegium Humanistycznym TKN i wstąpił do PPS. Od wybuchu I wojny światowej wspierał Piłsudskiego i Legiony. W listopadzie 1915 r. został aresztowany przez niemieckie władze wojskowe i oskarżony o propagowanie idei niepodległości Polski. Był więziony na Pawiaku, następnie wysłano go jako jeńca cywilnego najpierw do niemieckiego obozu w Lauban, potem do obozu w Szczypiornie. Zezwolono mu na powrót do Warszawy w końcu 1916 r., rozpoczął wtedy studia na wydziale filozoficznym UW. W latach 1919-20 służył ochotniczo w Batalionie Zaporowym 5. Pułku Piechoty Legionów.
Po zakończeniu I wojny światowej skoncentrował się na studiach, zaniechał pracy politycznej i rozluźnił swe związki z PPS. Podczas studiów uczestniczył w zajęciach Tadeusza Kotarbińskiego, Władysława Tatarkiewicza, Jana Łukasiewicza i Edwarda Abramowskiego, był też słuchaczem wykładów historycznych Marcelego Handelsmana, socjologicznych Leona Petrażyckiego, a na wydziale prawa Ludwika Krzywickiego. Dyplom doktorski uzyskał w 1923 r. Dopełniające studia na Uniwersytecie Wiedeńskim (1922) usystematyzowały jego wiedze socjologiczną. „W dziedzinie socjologii jestem w zasadzie samoukiem, studia uniwersyteckie dały mi tu bardzo mało, jeżeli w ogóle coś dały. Posuwałem się po omacku, niesystematycznie” – pisał w swych „Wyznaniach starego człowieka”.
Nie aspirował do kariery akademickiej, uznał że przeszkodą jest jego pochodzenie i „nieprofesorski” temperament. W środowisku socjologicznym zwrócił uwagę książką „Ludzie i idee” (1931 r.). Od 1936 r. regularnie drukował w „Przeglądzie Socjologicznym”. Nie miał stałego zajęcia, był publicystą i dziennikarzem radiowym. Pracował w redakcji „Wiedzy i Życia” oraz w pismach „Droga” i „Zrąb”. Przez pięć lat był zatrudniony w redakcji oświatowej Polskiego Radia. Przez wiele lat wykładał w Wilnie socjologię w Szkole Nauk Politycznych przy Instytucie Badań Europy Wschodniej, w warszawskim Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej oraz w Państwowym Instytucie Sztuk Teatralnych.
W 1939 r. wyjechał przez Hiszpanię do USA, gdzie jako „osobie zagrożonej” przyznano mu obywatelstwo. Zamieszkał w Nowym Jorku i podjął pracę w Office of War Information. Pracował też jako dziennikarz. Nie powiodły się próby zatrudnienia na uniwersytecie. Otworzył w Nowym Jorku antykwariat i żył z jego działalności. Przez lata publikował przede wszystkim w języku polskim, głównie w „Kulturze”. W Instytucie Literackim wydał m.in. klasyczne dzieło „Żydzi w kulturze polskiej” (1961).
Szczególnie celne były jego spostrzeżenia na temat kryzysu demokracji, kształtowania się totalitaryzmów – „Szkice o totalitaryzmie” (zebrane i wydane w 1993 r.). Pisał o socjologii teatru, wychowania, oświaty, spółdzielczości i młodzieży. Zajmował się statusem, rolą i kryzysem inteligencji. Często poruszał sprawy nacjonalizmu i antysemityzmu. Już po jego śmierci wyszedł zbiór jego wciąż aktualnych prac publicystycznych „Socjologia nieprzedawniona” (zebrane i wydane w 1992 r.).
Za aktywność naukową został uhonorowany nagrodą im. Jurzykowskiego (1974). Ostatnie jego teksty to autobiografia, oraz „Ostatnie posłanie”, tekst przygotowany na Kongres Kultury Polskiej w Warszawie w 1981 r., który nie został odczytany z powodu wprowadzenia stanu wojennego.
