Przez wiele lat, co roku, w okolicach 14 września spotykaliśmy się w domu „Kultury” w Maisons-Laffitte z przyjaciółmi i współpracownikami. Rocznica śmierci Redaktora Jerzego Giedroycia to dzień, w którym zawsze czuliśmy się zobowiązani do informowania o naszych działaniach. Chcemy, by wszyscy, którym dobro Instytutu Literackiego i dziedzictwo Redaktora leżą na sercu, wiedzieli, że archiwum działa i jest prowadzone zgodnie z wolą twórców. Wybuch epidemii i ograniczenia sanitarne, w tym zakaz przemieszczania się i gromadzenia, uniemożliwiły tradycyjne spotkanie w zeszłym roku. Miejmy nadzieję, że tym razem się ono odbędzie. Z tej okazji przygotowaliśmy informację o najważniejszych wydarzeniach z trudnych i nietypowych dwóch ostatnich lat.
UDOSTĘPNIANIE I POPULARYZACJA
– Podstawową działalnością Instytutu Literackiego jest udostępnianie zbiorów i współpraca z ośrodkami akademickimi, głównie w Polsce. Robimy to od dawna, zgodnie z wolą Jerzego Giedroycia. W ciągu dwu lat zrobiliśmy ponad dwieście kwerend. Z oczywistych powodów wizyt w domu „Kultury” było znacznie mniej niż przed pandemią, a kontakty i przekazywanie materiałów odbywały się niemal wyłącznie drogą elektroniczną. Nasz portal, repozytorium i inwentarz archiwum dostępne na stronie Biblioteki Narodowej –budowane i ulepszane przez wiele ostatnich lat – okazały się w czasie epidemii wręcz niezbędne do funkcjonowania i utrzymywania kontaktu z osobami zainteresowanymi. Bardzo pomocna była obecność dwóch stażystek z Uniwersytetu Warszawskiego: Zuzanny Dziedzic (była z nami cały rok) i Magdaleny Strąk (spędziła w Maisons-Laffitte semestr).
– W 2021 r. podpisaliśmy umowy o współpracy z Uniwersytetem Łódzkim i Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Umowa z UMCS jest sformalizowaniem funkcjonującej od lat współpracy z kierowaną przez prof. Iwonę Hofman Pracownią Badań nad Instytutem Literackim w Paryżu, mającą w dorobku wiele publikacji.
- W kwietniu 2021 r. spotkała się online rada programowa nowej serii wydawniczej Jerzy Giedroyc i..., powołanej w ramach porozumienia pomiędzy Stowarzyszeniem Instytut Literacki Kultura a Uniwersytetem Łódzkim. W planach są edycje monografii, studiów naukowych, korespondencji Jerzego Giedroycia, archiwaliów, antologii tekstów z „Kultury” i „Zeszytów Historycznych” i wydania niektórych książek z Biblioteki „Kultury”.
– Najpoważniejszym osiągnięciem, angażującym w ostatnich latach najwięcej sił i funduszy, jest zrealizowana, gruntowna przebudowa portalu kulturaparyska.com. Portal od chwili swego powstania w 2014 r. odgrywa ważną rolę. Nie ogranicza się do narzędzia dla profesjonalistów, ale wykonuje zadania popularyzatorskie i oświatowe na rzecz osób mniej zaawansowanych, w tym uczniów. W zeszłym roku został zmieniony projekt graficzny i pojawiły się w portalu nowe funkcje. Sam mechanizm portalu stworzono według najnowszej technologii, tym samym poprawiono bezpieczeństwo baz danych i użytkowników. Przedsięwzięcie zostało dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz Departamentu Współpracy z Polonią i Polakami za granicą w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w ramach programu „Polonia i Polacy za granicą 2020”. Nowa odsłona portalu została udostępniona w sieci pod koniec 2020 r. Oczywiście bezustannie portal poprawiamy, ulepszamy i wzbogacamy nowymi materiałami.
- Od września 2019 r. do końca sierpnia 2021 r portal odwiedziło 54 tys. nowych użytkowników, miesięcznie zaś korzysta z niego około 2,5–3 tys. osób. Są to wyniki – zważywszy na branżę, tematykę i realia – bardzo dobre.
– Mimo epidemii trwał i wciąż trwa rozpoczęty w 2016 r. projekt digitalizacji materiałów archiwum. Zadanie finansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje Biblioteka Narodowa. Jesteśmy bardzo wdzięczni archiwistkom, że pomimo przeciwności kolejne skany zasiliły bazy danych. Od początku 2019 r. do połowy sierpnia 2021 r. zeskanowano ponad 310 tysięcy stron.
– Z końcem września 2020 r. zakończyliśmy zadanie „Opracowanie, popularyzacja i zabezpieczenie zbiorów Instytutu Literackiego »Kultura« w Maisons-Laffitte”, realizowane w ramach Programu Operacyjnego „Wspieranie Archiwów, Bibliotek i Muzeów poza krajem”, dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W jego ramach zrealizowaliśmy sporo działań o charakterze naukowym, popularyzatorskim i konserwatorskim, w tym m.in.: opracowanie i digitalizację kolejnej partii wycinków prasowych (to absolutnie unikatowa kolekcja). Przeprowadziliśmy konserwację dzieł sztuki i wykonanie faksymiliów m.in. rysunków Józefa Czapskiego. Wydaliśmy w czterech wersjach językowych audio-przewodnik po Domu „Kultury”. Mimo pandemii skorzystało już z niego blisko 100 osób. Wznowiliśmy kilka publikacji popularyzujących naszą misję, wyprodukowaliśmy broszurki, kalendarz, pocztówki i magnesy, dostępne dla zwiedzających. Portal zaś zasililiśmy nowymi tłumaczeniami tekstów na angielski, francuski i ukraiński (m.in. dzięki dotacji miast Maisons-Laffitte i Le Mesnil-le-Roi). Młody reżyser Jan Czarlewski zrealizował film „Emigrant Giedroyć” – piętnastominutowy dokument przybliżający postać Redaktora. Dzięki wsparciu Instytutu Polskiego w Paryżu powstały do filmu francuskie napisy. Film (do wyboru: z napisami lub bez) jest dostępny w naszym portalu.
– Jesienią 2020 r. Fundacja Kultury Paryskiej zadebiutowała jako samodzielny wydawca. Nakładem FKP w dziesiątą rocznicę śmierci Henryka Giedroycia ukazał się dwujęzyczny (polsko-francuski) album z fotografiami autorstwa brata Redaktora. Album To tylko zabawa – Henryk Giedroyć, fotografie z Maisons-Laffitte i okolic został opracowany przez Stanisława Mancewicza. Wydanie książki dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach Programu „Patriotyzm jutra”.
– W latach 2019 i 2020 odbyły się dwie edycje naszego konkursu na najlepsze prace doktorskie i magisterskie, których temat nawiązywał do historii i dorobku Instytutu Literackiego. Zwycięzcą III. edycji (za rok 2019) został Jędrzej Piekara, autor pracy magisterskiej pt. „Polskie wątki w życiu Michaiła Hellera”. Laureat obronił ją na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Kolegium Międzyobszarowych Indywidualnych Studiów Humanistyczno-Społecznych. Nagrody za pracę doktorską nie przyznano. W czwartej edycji konkursu (za rok 2020), jury przyznało wyróżnienie Marcinowi Frenklowi za pracę doktorską pt. „Koncepcje paryskiej Kultury a polska polityka wschodnia w latach 1989–2014”. Doktorat został obroniony na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego.
BRALIŚMY UDZIAŁ…
– Jesienią 2019 r. wystawa „Jerzy Giedroyc i jego dzieło” była pokazywana w USA. Oglądnęło ją kilkaset osób w siedzibie nowojorskiej Fundacji Kościuszkowskiej, ICC, na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, Uniwersytecie Cornella w Ithace, a w lutym 2020 roku na Rutgers University.
– Na przełomie stycznia i lutego 2020 r. na Uniwersytecie w Aberdeen odbyło się międzynarodowe sympozjum z okazji 450. rocznicy Unii Lubelskiej. Wzięli w nim udział specjaliści szkoccy, angielscy, ukraińscy, litewscy i polscy. Była to pierwsza konferencja zorganizowana przez prof. Roberta Frosta, w powołanym przez niego Centrum Stosunków Polsko-Litewskich (Research Centre for Polish-Lithuanian Studies) im. Jerzego Giedroycia. Wykład inaugurujący wygłosił prof. Norman Davies.
– We wrześniu 2020 r. odbyła się konferencja online poświęcona Jerzemu Giedroyciowi, zorganizowana przez Studium Europy Wschodniej. Konferencja połączyła uczestników z Warszawy, Kijowa, Wilna, Mińska i Maisons-Laffitte.
– W październiku 2020 r. w siedzibie Fundacji Jana Michalskiego w szwajcarskim Montricher otwarto wystawę malarstwa Józefa Czapskiego. Na wystawie znalazły się m.in. Koszule – obraz ze zbiorów Instytutu Literackiego.
– W październiku 2020 r. podczas debaty online poświęconej Jerzemu Giedroyciowi i „Kulturze”, zorganizowanej przez Pracownię Badań nad Instytutem Literackim w Paryżu UMCS, odbyło się kilka wydarzeń związanych z obchodami 20. rocznicy śmierci Jerzego Giedroycia. Promowano m.in. dwie książki: Redaktor ‑ 20 lat bez »Kultury«” (wyd. Pracownia Badań nad Instytutem Literackim przy UMCS, opr. I. Hofman, przy współudziale E. Górki i J. Maguś) oraz reprint Teki redakcyjnej „Kultury” nr 9/1969 (wyd. Instytut Książki, Pracownia Badań nad Instytutem Literackim przy UMSC oraz Instytut Literacki, opr. R. Habielski).
KSIĄŻKI
– Spośród wielu nowych książek (poza już wymienionymi), które ukazały się od jesieni 2019 r., warto przypomnieć, że w ukazującej się nakładem Więzi serii Archiwum »Kultury«, której kuratorem jest Piotr Kłoczowski, wyszły korespondencje Jerzego Giedroycia z Wacławem Zbyszewskim (opr. R. Habielski), Stefanem Kisielewskim (opr. Łukasz Garbal) i Stanisławem Vincenzem (opr. R. Habielski).
– W wydawanej wspólnie przez IL i Instytut Książki serii W kręgu Kultury paryskiej, której kuratorem jest Andrzej Peciak, ukazały się: „Kultura" - Litwa. Wspólny wiek dwudziesty” (opr. A.S. Kowalczyk), „Węgry i my”‑ antologia tekstów o tematyce węgierskiej w wydawnictwach Instytutu Literackiego (opr. G. Lagzi), Juliusza Mieroszewskiego „Kroniki angielskie i fragmenty autobiograficzne” (opr. R. Habielski i A.S. Kowalczyk), Przeciwko wrogości - „Kultura” wobec Niemiec i sąsiedztwa polsko-niemieckiego, (opr. B. Kerski) oraz zbiór esejów i listów Czesława Bieleckiego Tak i nie.
– Ukazał się (w 2021 r.) ostatni tom korespondencji Jerzego Giedroycia z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim (wyd. Wydawnictwo Literackie). Trzy tomy listów (t. nr 12, 13, 14) wyszły w ramach edycji Dzieł Zebranych Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Nad korespondencją pracował zespół badaczy pod kierownictwem Włodzimierza Boleckiego.
– Wyszły trzy tomy listów „Mam na Pana nowy zamach…”. Wybór korespondencji Jerzego Giedroycia z historykami i świadkami historii 1946-2000 wyd. WUŁ 2019 (opr. S.M. Nowinowski i R. Stobiecki.
– W lipcu 2020 r. Wojciech Karpiński skończył swój rozpoczęty na początku pandemii cykl rozważań o wybranych przezeń tekstach drukowanych w „Kulturze”. Eseje ukazywały się w portalu i na naszym profilu na Facebooku. Całość opracowana przez Mikołaja Nowaka-Rogozińskiego złożyła się na elektroniczną książkę 120 dni „Kultury”. Można ją pobrać w różnych formatach w naszym portalu, w zakładce Biblioteczka. Autor zmarł 18 sierpnia 2020 r. w Paryżu.
– Warto też wspomnieć, że amerykański pisarz Eric Karpeles opublikował tom Prawie nic, pierwszą biografię Józefa Czapskiego (wyd. Znak 2019) oraz album obrazów Czapskiego: Jozef Czapski: An Apprenticeship of Looking (wyd. Thames & Hudson 2019).
– Przy okazji 20. rocznicy śmierci Redaktora ukazało się w polskiej prasie wiele artykułów o nim i jego koncepcjach politycznych. Analizowano dorobek i zastanawiano się, co z jego dziedzictwa jest dziś aktualne (np. „Przegląd Polityczny” nr 161 opublikował blok tekstów Dwie dekady bez „Kultury”).
Większość z tych książek powstała na podstawie materiałów przechowywanych w Archiwum Instytutu Literackiego; często były wynikiem wielotygodniowych lub nawet wielomiesięcznych badań.
Stowarzyszenie Instytut Literacki Kultura i Fundacji Kultury Paryskiej - wrzesień 2021 r.
