Zważywszy jednak na długi okres współpracy Herlinga-Grudzińskiego z Jerzym Giedroyciem materiały, które znajdują się w Maisons-Laffitte mogą być cennym uzupełnieniem tego zbioru.

Obok Domu Kultury w odremontowanym pawilonie po lewej stronie mieści się magazyn Archiwum, po prawej stronie pokoje gościnne, tam właśnie na pięterku mieszkał Herling podczas swych pobytów w Laficie.

Wieloletni projekt porządkowania zbiorów prowadzony przez Polską Bibliotekę Narodową i Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych został zakończony. W wyniku tych prac powstał Inwentarz, dostępny on-line na portalu kulturaparyska.com. Pod hasłem Gustaw Herling-Grudziński znajdujemy blisko 400 rekordów.

Przyjeżdżający do Maisons-Laffitte badacze sięgają najczęściej po Korespondencję Redakcji. Listy Herlinga - zachowane kopie listów Giedroycia do Herlinga obejmują̨ lata 1944-1996. Pierwszy tom tej korespondencji ukazał się już drukiem więc zostawiamy Państwu przyjemność odkrywania tego wyjątkowego świadectwa współpracy Giedroycia z Herlingiem. Jest to również cenne źródło historyczne pokazujące warsztat, proces rodzenie się kolejnych numerów „Kultury”, ale też podejmowanych prób promocji na Zachodzie autorów polskich, rosyjskich i z innych państw bloku sowieckiego. Wydaje się też, że odpowiedź na zadawane często pytanie: skąd u Giedroycia i Herlinga tak świetna znajomość realiów życia w kraju -można znaleźć na końcu tomów korespondencji, w indeksie nazwisk. Wymienione są tam osoby, z którymi spotykali się lub korespondowali Herling i Giedroyc, a indeks ten jest imponujący. Pierwsza część korespondencji to okres, w którym Herling pracuje w Rzymie w redakcji „Orła Białego”, a później w Instytucie Literackim, gdzie między innymi redaguje pierwszy numer „Kultury”. W 1947 roku Instytut przenosi się do Francji, Herling natomiast wyjeżdża do Anglii. Korespondencja urywa się w 1948 roku.

Po długiej przerwie - 1956 roku - Herling, który mieszka teraz z rodziną w Neapolu, proponuje Giedroyciowi opowiadanie „Książę niezłomny”. Giedroyc odpowiada: „chętnie je zamieszczę”. Tak rozpoczyna się kolejny, 40- letni okres ich korespondencji. Ta obfita korespondencja (blisko 3000 kart) nie obejmuje jednak wszystkich zagadnień, wiele spraw załatwiali w bezpośredniej rozmowie lub przez telefon.

22 maja 1967 - Herling pisze list do Redaktora: „Drogi Panie Jerzy, dziękuję za list. Ja także wspominam z prawdziwą przyjemnością nasze spotkanie. Było trochę za krótkie, ale zdaje się, że udało nam się omówić najważniejsze sprawy. Co do mnie, raz jeszcze podkreślam moją gotowość zapoczątkowania od 1 listopada nowej formy naszej współpracy (miesiąc w Paryżu, dwa we Włoszech). Reszta jest w Pana rękach”. Tak też się stało. Podpisano umowę o współpracy. Na marginesie warto dodać, że 20 grudnia 1980 roku Redaktor Giedroyc pisze: „Drogi Panie Gustawie”, a swoją odpowiedź z 8 stycznia 1981 roku Herling zaczyna od słów: „Drogi Jerzy, podróż tym razem doskonała, bez opóźnień”. Co oznacza, że przeszli na Ty po blisko czterdziestu latach znajomości.

Drugi najważniejszy dział w lafickim archiwum dotyczący Herlinga to manuskrypty. W archiwum w Maisons-Laffittte zachowały się Teki Redakcyjne kolejnych numerów „Kultury” i tomów Biblioteki Kultury (od 1955 roku, wcześniejsze zostały zalane w piwnicy). Są to manuskrypty, czasami maszynopisy, czasami rękopisy, a w ostatnich latach działalności wydawnictwa też wydruki komputerowe, albo - co gorsze faxy, które są bardzo nietrwałe. Materiały do kolejnych numerów miesięcznika czy książek, zanoszone do drukarni zostały zachowane przez Redaktora, korekty wyrzucał do kosza. Tutaj widzimy - zapowiedziany listem z 1956 r. -maszynopis „Księcia Niezłomnego” i okładkę „Kultury” podwójnego numeru lipiec-sierpień 1956 r., w którym opowiadanie się ukazało.

W dziale Teki Redakcyjne zachowały się też maszynopisy „Dziennika pisanego nocą”, oryginalne wersje, gdzie często zaznaczone są poprawki po sugestiach czy negocjacjach z Redaktorem. Z „Dziennika”, który miał być zamieszczony w numerze 12. „Kultury” w 1984 r., na prośbę Redaktora - Herling skreśli fragmentu o Miłoszu i przysłał w to miejsce dodatkowy tekst.

W dziale Teki Redakcyjne zachowały się też maszynopisy „Dziennika pisanego nocą”, oryginalne wersje, gdzie często zaznaczone są poprawki po sugestiach czy negocjacjach z Redaktorem. Z „Dziennika”, który miał być zamieszczony w numerze 12. „Kultury” w 1984 r., na prośbę Redaktora - Herling skreśli fragmentu o Miłoszu i przysłał w to miejsce dodatkowy tekst.

O tym jak Jerzy Giedroyc bardzo cenił „Dziennik pisany nocą” świadczy cytat z „Autobiografii na cztery ręce”.

Korespondencja i teki redakcyjne to działy Archiwum, gdzie ślady Herlinga są najbardziej widoczne, ale wiele materiałów można znaleźć również na innych półkach w Maisons-Laffitte. Na konferencji w Rzymie w 2005 roku pani Marta Herling powiedziała, że „dokumenty i świadectwa pobytu Herlinga w Rzymie od 1945 roku do 1947 są nieliczne”. Trochę materiałów z tego okresu można znaleźć w prywatnej korespondencji Giedroycia oraz w papierach osobistych mieszkańców Domu Kultury. Zachowane w archiwum Instytutu notatniki i agendy Jerzego Giedroycia (z lat 1943-2000) są nieocenionym źródłem informacji, gdyż po latach można nie pamiętać dokładnie zdarzeń, ale robione na bieżące zapiski wykluczają zazwyczaj pomyłkę. Nazwisko Grudzińskiego pojawia się w 1943 roku. Planując numerze 42 „Orła Białego” Redaktor zapisał nazwisko Grudzińskiego, choć w numerze tym nie ukazał się żaden artykuł Herlinga.

Na pewno znali się już w styczniu 1945 roku, na zdjęciu od lewej: Jerzy Giedroyc, Gustaw Herling-Grudziński i Melchior Wańkowicz.

29 stycznia 1945 r. Giedroyc pisze do Zofii Hertz, że widział Grudzińskiego. Często zresztą wspomina miłe spotkania z Herlingiem w Mottolli, gdzie Redaktor - poniekąd na zesłaniu - puszczał filmy żołnierzom i zajmował się biblioteką. Sprawdzając tę datę w agendzie Redaktora mamy potwierdzenie.

I jeszcze jeden ślad z notatnika Jerzego Giedroycia z 1945 roku - tu już lista zadań dla Grudzińskiego.

Początkiem znajomości i zażyłości zespołu - później nazywanego zespołem Kultury Paryskiej - był Oddział Wydawnictw II Korpusu. Jerzy Giedroyc zadał sobie wielki trud, by zgromadzić kolekcję wydawnictw czasów wojny, takich jak „Orzeł Biały”, „Dziennik Żołnierza APW”, „Parada” czy „W drodze” - by wymienić tylko kilka tytułów, gdzie publikował również Herling. W marcu 1945 roku tekstem Herlinga rozpoczyna się „Iridion” - pismo Armii Andersa we Włoszech. Proszę zwrócić uwagę, że tekst ten zatytułowany „Guida essenziale della Polonia” kończy się cytatem francuskiego poety Paula Valery, a tekstem tegoż autora zaczyna się pierwszy numer „Kultury”, redagowany przez Herlinga-Grudzińskiego.

Jest to pierwszy, a zarazem jedyny numer „Kultury”, w którym podane jest nazwisko Herlinga-Grudzińskiego jako redaktora. W następnych numerach tej informacji brak, Jerzy Giedroyc widnieje jako Directeur de la publication, a Herling po wznowieniu współpracy figuruje w stopce jako włoski korespondent „Kultury”. Na marginesie tylko przyczynek do dyskusji: kto wymyślił tytuł miesięcznika „Kultura”. W liście do Jana Bielatowicza z 31 grudnia 1946 r., Jerzy Giedroyc napisał: „Noszę się z zamiarem wydawania przez Instytut kwartalnika społeczno-politycznego... Tytułu jeszcze nie mam. Może Kultura?”

Popatrzmy co jeszcze można znaleźć na innych półkach w archiwum Instytutu Literackiego. W Papierach osobistych Józefa Czapskiego, które zostały w Maisons-Laffitte (reszta zgodnie z wolą zmarłego artysty została zdeponowana w Muzeum Narodowym w Krakowie) zachował się list Herlinga i kopie dwóch odpowiedzi Czapskiego.

Dwa listy Herlinga są w Spuściźnie Konstantego Jeleńskiego, kilka listów w Papierach osobistych Zofii Hertz i Zygmunta Hertza.

Czasami przyjeżdżał również z żoną czy dziećmi, o jednej z takich wizyt pisze Marta Herling we wstępie do francuskiej edycji „Miasto zmęczenia”.

W czasie swych regularnych pobytów Herling zajmuje pokój na pięterku w pawilonie, pracując przy swoim biurku. Ocenia nadesłane do redakcji rękopisy - był odpowiedzialny za dział literacki w „Kulturze” - i pisze swe teksty.

Ale nie tylko pracuje, uczestniczy też w życiu domowym, w dyskusjach przy stole w jadalni.

Często też wspina się kuchennymi schodami na piętro Domu Kultury, gdzie był pokój i zarazem pracownia Józefa Czapskiego. Podobne doświadczenia wojenne były zalążkiem ich przyjaźni. „„Wspomnienia starobielskie” przeżył Polak, przemyślał Europejczyk, napisał malarz” - tymi słowami rozpoczął Herling swoje refleksje po lekturze książki Czapskiego, refleksje zamieszczone w „Orle Białym” w 1945 r.

W 1969 roku Józef Czapski maluje portret Herlinga. Portret wisi do dzisiaj w Maisons-Laffitte.

W czasie swych pobytów w Paryżu Herling spotykał się ze swymi przyjaciółmi, tutaj na zdjęciu z przyjaciółką i tłumaczką na francuski dzieł pisarza, Teresą Dzieduszycką.

Tutaj z Olgą Scherer, profesor komparatystyki i muzą Lebensteina.

I jeszcze jedno zdjęcie ze znanej serii wykonanej przez Andrzeja Paczowskiego: Zofia Hertz, Gustaw Herling-Grudziński i Jerzy Giedroyc w ogrodzie koło domu.

I oczywiście w Archiwum są książki Herlinga-Grudzińskiego. Nakładem Instytutu jeszcze w Rzymie ukazały się dwie pozycje: przygotowany przez Herlinga wybór opowieści wojennych „W oczach pisarzy” i powieść Koestlera „Krucjata bez krzyża” w tłumaczeniu Herlinga.

Z w następnych latach już kolumienką ILP - Instytut Literacki Paryż - ukazywały się zbiory opowiadań i kolejne tomy Dzienników, często kilkakrotnie wznawiane.

Ile razy wznawiane, w jakich nakładach i kto kupował te książki - odpowiedzi na te pytania można znaleźć sięgając, po spisy Henryka Giedroycia, brata Jerzego, który zajmował się prenumeratami i wysyłką wydawnictw Instytutu Literackiego.

Mamy nadzieję, że ta krótka prezentacja Archiwum Instytutu Literackiego zachęci Państwa do odwiedzenia Maisons-Laffite, serdecznie zapraszamy!