Seria „Jerzy Giedroyc i…” to wspólne przedsięwzięcie Stowarzyszenia Instytut Literacki Kultura  oraz Uniwersytetu Łódzkiego. Będą się w niej ukazywać monografie naukowe, naukowe edycje archiwaliów i korespondencji z zasobów Archiwum Instytutu Literackiego oraz problemowe antologie tekstów z „Kultury” i „Zeszytów Historycznych”, a także reedycje wybranych książek opublikowanych w ramach Biblioteki „Kultury”. Seria została uroczyście zainaugurowana 28 kwietnia 2022 r. w łódzkim Pałacu Biedermanna. Przy tej okazji odbyła się dyskusja o dwu pierwszych tomach: reedycji książki „Róża Luksemburg a rewolucja rosyjska” Adama Ciołkosza, w opracowaniu, z posłowiem Sławomira M. Nowinowskiego i Rafała Stobieckiego oraz monografia „Polskie wątki w życiu Michaiła Hellera” autorstwa Jędrzeja Piekary.
Pod przewodnictwem prof. Sławomira Łukasiewicza dyskutowali: Anna Bernhardt, prof. Sławomir M. Nowinowski, Jędrzej Piekara i prof. Rafał Stobiecki. 

18 sierpnia na cmentarzu w Le Mesnil-le-Roi został pochowany Wojciech Sikora, wcześniej w miejscowym kościele  ks. Marian Faleńczyk odprawił mszę św. żałobną w intencji Zmarłego. 

Spotkanie w Domu Kultury wokół tomu korespondencji Jerzego Giedroycia z Józefem Łobodowskim z lat 1947-1988, współorganizowane przez Instytut Polski w Paryżu. 16.09.2022

17 września 2022 r., tuż po 22. rocznicy śmierci Jerzego Giedroycia, odbyło się spotkanie Przyjaciół Kultury. Prezes Kultury, Anna Barnhardt, na początku serdecznie wspomniała Wojciecha Sikorę oraz przypomniała Gościom o wojnie w Ukrainie. Po krótkiej przemowie rozpoczęła się część nieformalna.

Stół, wokół niego goście i domownicy – czyli Wielkanoc w Maisons-Laffitte. Wśród osób na zdjęciach m.in. Zbigniew Brzeziński, Maria Dąbrowska, Juliusz Żuławski i inni.

Wąski krąg domowników - albo liczni goście przy zastawionym stole. Choinka z zapalonymi lampkami, a wokół niej Jerzy Giedroyc, Zofia i Zygmunt Hertz. Fotograficzny zapis Świąt Bożego Narodzenia w Maisons-Laffitte.

Obok pokazujemy nieco materialów związanych z rzymskimi początkami „Kultury”. Są tu zdjęcia przedstawiające Jerzego Giedroycia, Zofię Hertz i Józefa Czapskiego z połowy lat 40. XX w., nieco rachunków i fragmentów listów, które nadeszły do Redaktora po debiucie pisma w czerwcu 1947 r. oraz nieco wspomnieniowych wypowiedzi.   

W latach 1956-1957 August Zamoyski ustawił w ogrodzie domu Instytutu Literackiego dwa posągi swego autorstwa. Wcześniej, z tej okazji, w północno-zachodniej części ogrodu wybudowano specjalny cokół. Jako pierwsza - w drugiej połowie 1956 r - stanęła rzeźba przedstawiająca św. Jana Chrzciciela, a następnie „Wenus”. W korespondencji artysty z Jerzym Giedroyciem (który pokrywał koszty transportu) znajdujemy ustalenia dotyczące tych akcji. Św. Jan Chrzciciel został przez Zamoyskiego zabrany w okolicach w kwietnia 1957 r:
Drogi Panie! - pisał Zamoyski do Giedroycia 1 IV 1957 r. - Bardzo mi było przykro, iż musiałem posąg Św. Jana zabrać, szczególnie iż Pan i „Kultura" tak się sympatycznie do tej rzeźby odnieśli - ale ponieważ ją sprzedałem, było to koniecznością. Józio jako i Pan [??...] uzgodnili ze mną, aby postawić inny posąg, mianowicie mam „Venus” w brązie, która myślę dobrze by w [??...] do istniejącego cokołu pasowała, ponieważ tak się złożyło, iż z Panem tego uzgodnić nie mogłem, zapytuję, czy by to Pańskim intencjom również odpowiadało.(...) jeżeli więc Panu myśl postawienia „Venus” na miejsce Św. Jana odpowiadała, aby cokół nie stał pusty, gotów jestem posąg przywieźć. Oczekując miłej odpowiedzi przesyłam serdeczny uścisk dłoni August Zamoyski.
Jerzy Giedroyc odpowiedział 7 IV 1957: Drogi Panie Ma się rozumieć bardzo bym się cieszył, gdyby znów stanął w Laffitte Pana posąg. Jeśli to tylko jest Panu wygodne i nie sprawia wielkich kłopotów. (...) Jerzy Giedroyc.
Oba posągi były atrakcją dla odwiedzających, w zbiorach AIL zachowała się sesja fotograficzna, autorstwa Henryka Giedroycia, przedstawiająca "Wenus" i Marka Hłasko. KIlka fotografii w galerii pochodzi z korespondencji pomiędzy Giedroyciem i Zamoyskiem, dwa zdjęcia zrobiono w 2019 r. podczas przeglądowej wystawy twóczości Zamoyskiego w warszawskim Muzeum LIteratury im. Adama Mickiewicza. 

Nagrania odnalezione w Archiwum Instytutu Literackiego. 
***
Wieczór „Kultury” w Toronto 19 listopada 1967. Rozgłośnia nieznana. Być może jest to nagranie amatorskie, nie przeznaczone do publikacji. Spotkanie prowadzi Zygmunt Rusinek, występują m.in.: Danuta Bieńkowska, Elżbieta Mosiecka, Wacław Iwaniuk i inni.
***
Audycja Radio Swoboda z cyklu „Tołstyje żurnały” (w języku rosyjskim). Wiktor Szymański prezentuje nr 10. „Kultury” z 1966 r. Omawia też działalność Instytutu Literackiego na tle emigracji polskiej na Zachodzie, a szczególnie polityki londyńskiego rządu. Czas nagrania: koniec 1966 r.

Po śmierci Redaktora Jerzego Giedroycia 14 września 2000 roku, na ręce Zofii Hertzowej i Henryka Giedroycia nadeszło wiele wyrazów współczucia i kondolencji. Wszystkie listy są przechowywane w Archiwum Instytutu Literackiego. Tu przedstawiamy wybór z tego zbioru, stanowiącego pełen przekrój - od zwykłych, szarych czytelników Kultury, poprzez znane postacie życia kulturalnego, po prezydentów państw. Dla wszystkich śmierć Redaktora była wstrząsem. 

Galeria przedstawia fotografie z otwarcia wystawy malarstwa Józefa Czapskiego w szwajcarskim Montricher (Józef Czapski - Peintre et écrivain / Józef Czapski - Malarz i pisarz), które odbyło się 2 października 2020 r.
W siedzibie Fundacji Jana Michalskiego (Fondation Jan Michalski) pokazano ponad pięćdziesiąt dzieł Czapskiego. Kustoszem ekspozycji jest Mikołaj Nowak-Rogoziński, który wybrał nie tylko obrazy, ale i książki ważne dla artysty, a także opracował przewodnik po wystawie. Ekspozycja została zadedykowana pamięci Wojciecha Karpińskiego (1943–2020). 
Ze względu na epidemię, wystawa jest w tej chwili (listopad 2020) nieczynna, ale po zniesieniu obostrzeń epidemicznych być uda się ją ponownie udostępnić zwiedzającym. 
Fotografie prezentujemy dzięki uprzejmości Fondation Jan Michalski.

Kolekcja wycinków z zagranicznych czasopism dotyczących życia i twórczości Zbigniewa Herberta.

Mimo, że zwierzęta towarzyszyły „Kulturze” przez cały czas istnienia Instytutu, nie ewidencjonowano ich w sposób formalny. Nie zachowały się żadne spisy, jedynie fotografie i okazjonalne wspomnienia, głównie w listach. Obecność psów na zdjęciach pomaga czasem w ustalaniu dat przy opisywaniu fotografii. Psy to bez wątpienia najważniejsze istoty w dość zaskakująco układającym się inwentarzu Instytutu Literackiego. Wszystkie psy „Kultury” były cocker spanielami angielskimi, w różnych kolorach. Żaden nie był nadmiernie miły. Oto kolejność spanieli ustalona przez Leszka Czarneckiego, przy założeniu, że każdy z nich żył 12-15 lat: 1) „Black” – 1947-1962 zwany też Blackiem Pierwszym (był oczywiście czarny), 2) „Piotr”– 1962-1975 – był złoty, 3) „Black” Drugi – 1976-1992 – (rzecz jasna też czarny), 4) „Faks”; – 1992-2003 – był złoty. Koty, jako istoty znacznie mniej uspołecznione, mniej chętnie pozowały do zdjęć. Pierwszy z nich pojawił się jeszcze na avenue Corneille, widać go na wielu zdjęciach z Redaktorem Giedroyciem. To „Żółtek” W nowym domu już go nie ma, można zatem uznać – twierdzi Leszek Czarnecki – że w grudniu 1954 roku, kiedy zakupiono dom Kultury, „Żółtek” albo już nie żył, albo co bardziej prawdopodobne – nie zgodził się na przeprowadzkę i zdezerterował z falansteru. Następne dwa pojawiające się na fotografiach czarne koty to „Minusy”. Żyją na avenue de Poissy w latach 1955-60, chyba też się wymeldowały, brak bowiem oralnych przekazów o ich śmierci. Okresowo pojawiały się ptaki: kogut (zwany po prostu Kogutem, wspominany przez JG w listach) – pojawia się znienacka i znikąd. Można go oglądać na zdjęciach Bohdana Paczowskiego z roku 1987. Mieszkał w ogrodzie i nocował na drzewie. Ponoć został uśmiercony przez młodego „Faksa” na początku lat 90. Dzikie kaczki, krzyżówki. W roku 1998 porzuciła je matka. Jak tyko urosły, odleciały. Jak znalazły się w ogrodzie? Nie wiadomo. Jeż – (nie ma zdjęć) żył za czasów szefowania Instytutem przez p. Henryka Giedroycia. W latach 80., w jardin d’hiver, mieszkały w klatce dwie papużki. Potem jedna. Krótko.

Jerzy Giedroyc tak oceniał rolę Jeleńskiego: „Kontakt z Kotem Jeleńskim nawiązał się dzięki Józiowi Czapskiemu w Paryżu, jeszcze przed naszym przeniesieniem się do Lafitu, a zacieśnił w czasie naszego i jego pobytu w Rzymie, kiedy mieliśmy okazję do bliższego poznania. Później Józio wręcz wymusił na Nabokovie przyjęcie Kota do Kongresu, gdzie Kot wszystkich oczarował i stał się niezastąpiony. Od tego czasu zaczęła się jego systematyczna współpraca z „Kulturą”. Był bez wątpienia najwybitniejszym krytykiem na emigracji. W sprawach kulturalnych byliśmy w pełni zgodni. (...) Kotowi zawdzięczam też orientację w literaturze światowej, którą stosunkowo mało znam, a nawet szerzej - w kulturze Zachodu: od poezji do malarstwa. Był niezwykle wielostronny. („Autobiografia na cztery ręce”).

Stół, wokół niego goście i domownicy – czyli Wielkanoc w Maisons-Laffitte. Wśród osób na zdjęciach m.in. Zbigniew Brzeziński, Maria Dąbrowska, Juliusz Żuławski i inni.

„Mieroszewski był najważniejszym partnerem dialogu. Jedynym, z którym byłem tak otwarty” – wyznał Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”. Portret najbliższego współpracownika postawił Redaktor na swoim biurku. Rzadko się spotykali, Mieroszewski nie opuszczał Wielkiej Brytanii, ale często pisał. Korespondencja Juliusza Mieroszewskiego z Redaktorem to największy zbiór w kolekcji listów Archiwum Instytutu Literackiego (część korespondencji ukazała się w serii Czytelnika – Archiwum Kultury).

„Obiegowa opinia na mój temat głosi, że jestem despotą i że zespół „Kultury” nigdy nie istniał, chyba żeby przyjąć, że składał się zawsze tylko z jednej osoby, tzn. ze mnie. Wbrew tej opinii jestem otwarty na sugestie i krytykę i często zdarza mi się zmieniać zdanie po dyskusji. A zespół „Kultury” niewątpliwie istniał i istnieje. Składa się on z osób, których opinie cenię i biorę pod uwagę. (...) Jeśli mam jakiś talent, to jest to talent reżysera: umiejętność dobierania tematów i ludzi. To sprawia, że mam nastawienie zespołowe i że jeśli jestem przekonany, to zmieniam zdanie. Nie tak, jak twierdził Kisiel, który zarzucał mi, że robię zwroty o 180 stopni. Zmieniam taktykę, bo polityka nie jest sakramentem; jeśli chce się ją uprawiać, to trzeba przylegać do rzeczywistości, która się zmienia. Trzeba umieć zachowywać zasady i zmieniać poglądy. (...) Lojalność jest dla mnie czymś bardzo ważnym. Brak lojalności czy podejrzenie o jej brak jest dla mnie najcięższym zarzutem”.

Tak opowiada o sobie Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”. W udostępnionych tu nagraniach wskazuje jeszcze inne swoje cechy - zwłaszcza „umiejętność otaczania się ludźmi inteligentniejszymi od siebie”. 

Jerzy Giedroyc w "Autobiografii na cztery ręce" opowiadał o roli, jaką w Instytucie Literackim pełniła Zofia Hertz: „Na głowie Zosi była od początku cała administracyjna strona Kultury. Ale jej wpływ na politykę Kultury i na mnie był zawsze bardzo wielki. Ma ona bardzo dużo zdrowego rozsądku i wielokrotnie umiała mnie powstrzymać przed rozszerzaniem frontu, angażowaniem się w nowe i ryzykowne przedsięwzięcia; jej interwencje nie zawsze były skuteczne, ale kilka razy uchroniły Kulturę od poważnych głupstw. Potrafiła też załatwiać wiele spraw dzięki umiejętności nawiązywania przyjacielskich stosunków z ludźmi. Jest widomą ilustracją mojej teorii, wedle której w Polsce najważniejsze są kobiety”.

Natomiast w szkicu Wacława Zbyszewskiego "Zagubieni romantycy" znajdujemy takie oto dopełnienie tego opisu: "Także ona decyduje o ludzkich stosunkach w laffitte'owskim gnieździe. Bez niej nigdy by się ten Zespół czy grono nie utrzymały. Ona zlikwidowała jednych, ona przyhołubiła drugich. (...) Ale nade wszystko, Zosia Hertz ma jakąś piekielną witalność, jakąś niespożytą energię. Może by Giedroyc mógł cudem jakimś znaleźć równie idealną korektorkę, maszynistkę, sekretarkę, administratorkę i... kucharkę oraz panią domu w jednym. Byłby to cud. Ale takiego dynamo, tego ładunku inicjatywy na pewno by znaleźć nie mógł, bo sądzę, że w całej Polsce go nie ma".

Krakowscy studenci (głównie) mówią co wiedzą. Kim był Jerzy Giedroyc? Poetą? Podróżnikiem? A może po prostu kominiarzem? 

Leopold Unger – od roku 1970 obecny na łamach „Kultury” jako „Brukselczyk”, szybko stał się jednym z jej bardziej cenionych autorów i jednym z bliższych współpracowników Redaktora. Często bywał w Maisons-Laffitte, co pokazują prezentowane tu fotografie.

Nie sposób mówić o "Kulturze", nie wspominając gen. Władysława Andersa. Pod jego rozkazy Jerzy Giedroyc trafił za sprawą Jóżefa Czapskiego, tam też poznał Zofię Hertz. To Anders powołał do życia Instytut Literacki, wyznaczył Giedroycia do jego organizacji i udzielił na ten cel pożyczki. Niezależnie od różnic czy sporów, jakie miały ich później dzielić, ludzie "Kultury" zachowywali szacunek i sympatię do Generała, a ten odwzajemniał im się tym samym.

Nieprzypadkowo na liście pierwszych publikacji powstającej „Kultury” znalazły się dwie pozycje: „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” Mickiewicza (ze wstępem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego) oraz „Prometeusze” Stanisława Szpotańskiego – „książka, która pokazywała, że życie na emigracji jest niezwykle ciężkie i często kończy się tragicznie” – tłumaczył Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”. „Wybrałem tę książkę, jak i „Księgi narodu”, bardzo celowo i świadomie, gdyż uważałem ją za przestrogę przed emigracją” – dodawał.

W prezentowanych tu wywiadach Jerzy Giedroyc, a także inni członkowie zespołu „Kultury” mówią m.in. o różnych koncepcjach emigracji, o jej kolejnych „falach”, trudnych pierwszych (i nie tylko pierwszych) latach oraz stosunkach z innymi emigracyjnymi środowiskami.

Jerzy Giedroyc o kontaktach ze wschodnimi sąsiadami Polski: Litwą, Ukrainą, Rosją Białorusią. W prezentowanych tu nagraniach streszcza swoje poglądy na kwestie polityczne (podstawowe założenie: należy oddać Lwów i Wilno w imię normalizacji stosunków polsko-ukraińskich i polsko-litewskich - pogląd, który ściągnął falę krytyki ze strony wielu środowisk emigracyjnych).

Opisuje także kontakty na płaszczyźnie kulturalnej, z dysydentami z tych krajów (m.in. z Aleksandrem Sołżenicynem) oraz o specjalnych numerach „Kultury”, poświęconych literaturze i kulturze tych narodów. Podkreśla zwłaszcza rolę, jaką odegrała antologia „Rozstrzelane odrodzenie” - która stała się wstępem do odrodzenia się literatury i poezji ukraińskiej.

„Pisanie na emigracji to składanie rękopisów do dziupli w drzewie” – przypomina pogląd Czesława Miłosza w zamieszczonym tu nagraniu wideo Jerzy Giedroyc. Dodaje jednak, że sam poeta – laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1980 roku – jest dowodem fałszywości tej tezy.

Gdy Miłosz zdecydował się w 1951 roku pozostać na Zachodzie, to właśnie w Domu „Kultury” znalazł schronienie. Sam Miłosz przyznaje w jednym z zamieszczonych tu nagrań, że nie było to współistnienie „pokojowe” – dochodziło do awantur, ostrych starć. Niemniej Giedroyc publikował jego książki, a „Kultura” była jedynym pismem, które broniło go mimo jego „dość aroganckiej pozycji”.

Konstanty Jeleński mówi o swej fascynacji twórczością Gombrowicza i jego pisaniu do „Kultury”. Jerzy Giedroyc o czołowych nazwiskach litearatów „Kultury” i  książkach wydawanych przez Instytut Literacki. Józef Czapski wspomina pobyt Witolda Gombrowicza w Maisons-Laffitte.

Dom „Kultury” – zgodnie z życzeniem Redaktora – nie został zamieniony w muzeum, jego drzwi są nadal dla wszystkich otwarte (po wcześniejszym umówieniu się!. Niektórzy goście dają się namówić na krótką wypowiedź do kamery, starzy bywalcy wspominają dawnych mieszkańców, młodsi dzielą się wrażeniami…

Obok pokazujemy nieco materialów związanych z rzymskimi początkami „Kultury”. Są tu zdjęcia przedstawiające Jerzego Giedroycia, Zofię Hertz i Józefa Czapskiego z połowy lat 40. XX w., nieco rachunków i fragmentów listów, które nadeszły do Redaktora po debiucie pisma w czerwcu 1947 r. oraz nieco wspomnieniowych wypowiedzi.   

W latach 1956-1957 August Zamoyski ustawił w ogrodzie domu Instytutu Literackiego dwa posągi swego autorstwa. Wcześniej, z tej okazji, w północno-zachodniej części ogrodu wybudowano specjalny cokół. Jako pierwsza - w drugiej połowie 1956 r - stanęła rzeźba przedstawiająca św. Jana Chrzciciela, a następnie „Wenus”. W korespondencji artysty z Jerzym Giedroyciem (który pokrywał koszty transportu) znajdujemy ustalenia dotyczące tych akcji. Św. Jan Chrzciciel został przez Zamoyskiego zabrany w okolicach w kwietnia 1957 r:
Drogi Panie! - pisał Zamoyski do Giedroycia 1 IV 1957 r. - Bardzo mi było przykro, iż musiałem posąg Św. Jana zabrać, szczególnie iż Pan i „Kultura" tak się sympatycznie do tej rzeźby odnieśli - ale ponieważ ją sprzedałem, było to koniecznością. Józio jako i Pan [??...] uzgodnili ze mną, aby postawić inny posąg, mianowicie mam „Venus” w brązie, która myślę dobrze by w [??...] do istniejącego cokołu pasowała, ponieważ tak się złożyło, iż z Panem tego uzgodnić nie mogłem, zapytuję, czy by to Pańskim intencjom również odpowiadało.(...) jeżeli więc Panu myśl postawienia „Venus” na miejsce Św. Jana odpowiadała, aby cokół nie stał pusty, gotów jestem posąg przywieźć. Oczekując miłej odpowiedzi przesyłam serdeczny uścisk dłoni August Zamoyski.
Jerzy Giedroyc odpowiedział 7 IV 1957: Drogi Panie Ma się rozumieć bardzo bym się cieszył, gdyby znów stanął w Laffitte Pana posąg. Jeśli to tylko jest Panu wygodne i nie sprawia wielkich kłopotów. (...) Jerzy Giedroyc.
Oba posągi były atrakcją dla odwiedzających, w zbiorach AIL zachowała się sesja fotograficzna, autorstwa Henryka Giedroycia, przedstawiająca "Wenus" i Marka Hłasko. KIlka fotografii w galerii pochodzi z korespondencji pomiędzy Giedroyciem i Zamoyskiem, dwa zdjęcia zrobiono w 2019 r. podczas przeglądowej wystawy twóczości Zamoyskiego w warszawskim Muzeum LIteratury im. Adama Mickiewicza. 

Słynny duet fortepianowy Marek i Wacek tworzyli: Marek Tomaszewski oraz Wacław Kisielewski (syn Stefana Kisielewskiego - publicysty, pisarza i kompozytora). Grali z wielkimi sukcesami przez ponad 20 lat, koncertowali w salach na całym świecie. Bywali też w Maisons-Laffitte, a wracając z Paryża, Wacław przewoził książki „Kultury”.

"Moja współpraca z Gombrowiczem możliwa była tylko dzięki temu, że bezpośrednie kontakty między nami były bardzo rzadkie” – mówi Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”.

Wizytę w Maisons-Laffitte opisał też sam Gombrowicz w „Dzienniku” – reprodukcję tego fragmentu zamieszczamy obok. Jerzy Giedroyc przyznawał, że relacja jest wierna.

W archiwach Instytutu zachowało się zaledwie kilka zdjęć Gombrowicza, w tym jedno przedstawiające pisarza siedzącego na dywanie, w towarzystwie psa i niezidentyfikowanej pary. Nie zachował się opis, kiedy i gdzie fotografię tę wykonano, ani kim są towarzysze Gombrowicza. Według prof. Michała Pawła Markowskiego, którego poprosiliśmy o opinię, zdjęcie zostało wykonane w Argentynie, w roku 1940, w domu Marcelego Marcousa, dyrektora firmy zbożowej „Bunge & Born”, żonatego z Francuzką (oboje na zdjęciu). Państwo Marcousowie bardzo lubili gromadzić w swym domu Polaków i Gombrowicz był tam częstym gościem. Ponieważ firma ta istnieje do dziś czynimy starania o potwierdzenie tej tezy.

O Gombrowiczu mówią prof. Jan Błoński i Konstanty A. Jeleński. Audycje z RFI.

(1920-2011)

W roku 1950 Jerzy Giedroyc i Józef Czapski uczestniczyli w Kongresie Wolności Kultury w Berlinie. Oburzyło ich pominięcie przez organizatorów Kongresu narodów takich, jak m.in. Rumuni, Węgrzy, Ukraińcy. Józef Czapski wytknął to nawet w swoim przemówieniu, co zwróciło uwagę obecnego na Kongresie młodego ukraińskiego dziennikarza - Bohdana Osadczuka. Tak zaczęło się pół wieku współpracy i przyjaźni Giedroycia i Osadczuka. Był on najbliższym współpracownikiem "Kultury" w sferze relacji polsko-ukraińskich, ale też - od kiedy zaczął pisywać do prestiżowego "Neue Zuericher Zeit" - istotnym propagatorem giedroyciowych koncepcji politycznych. 

Był częstym gościem w domu "Kultury", a jako urodzony "anegdotczik" i gawędziarz - zazwyczaj był też wówczas "ataman" duszą towarzystwa.

Odznaczony Orderem Orła Białego, Bohdan Osadczuk był też laureatem nagrody im. Jerzego Giedroycia za działalność w imię polskiej racji stanu.

Przed wojną Kisielewski współpracował z pismami Jerzego Giedroycia, a w powojennej swojej powieści "Sprzysiężenie" tak go sportretował - jako radcę Geysztora: "Kochał się w dyplomacji, w tajnych posunięciach, w maskowaniu się i odgrywaniu swej roli z ukrycia, w tajemniczej korespondencji, w ważnych poufnych informacjach (...). Pod tymi upodobaniami Zygmunt wyczuwał w nim jednak obecność głębszej i istotniejszej pasji: żądzę działania, namiętny kult energii i czynu, pragnienie wpływania na bieg wydarzeń i kształtowania losów społeczeństwa". O przedwojennych tytułach Giedroycia Kisielewski napisał, że były "intelektualistyczno-rewolwerowe".
Redaktor był z tych ocen bardzo niezadowolony. O Kisielewskim mówił natomiast: „Jego poglądy były mi z gruntu obce. A zarazem miałem do niego dużą słabość za jego wielką odwagę. I za jego przekorę. To są cechy, które bardzo lubię i bardzo cenię. (…) Powinien był przez całe życie pisać wyłącznie felietony miast porywać się na powieści i na politykę. Był doskonałym felietonistą, a felieton był formą, w której wyraził się najpełniej”.

Poetka, tłumaczka i dysydentka, przyjaciółka Polski i Polaków, była jedną z siedmiu w ZSRS osób, które odważyły się w 1968 r. zaprotestować przeciwko agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. Za protest na Placu Czerwonym zapłaciła wyrokiem skazującym na przymusowy pobyt w szpitalu psychiatrycznym, co było jedną z praktyk sowieckiego sysytemu wobec opozycjonistów.
Była współzałożycielką i autorką samizdatowego pisma "Kronika bieżących Wydarzeń".
Zmuszona w 1975 r. do emigracji, osiedliła się w Paryżu, gdzie współpracowała z emigracyjnymi pismami rosyjskimi, ale też - z "Kulturą". W 2005 r. otrzymała polskie obywatelstwo i została laureatką nagrody im. Jerzego Giedroycia. "Znałam w swoim życiu tylko dwoje wielkich ludzi - Annę Achmatową i Jerzego Giedroycia" - powiedziała w jednym z wywiadów.

„W ramach naszego podziału pracy do Gustawa należy literatura, zarówno poezja, jak proza. To on w znacznej mierze decyduje o naszej polityce w tej dziedzinie, gdyż ja prawie całkowicie polegam na jego ocenach i opiniach. Dotyczy to przede wszystkim tekstów drukowanych w „Kulturze”, w mniejszym stopniu książek. Zdarzały się nam niekiedy rozbieżności w sprawie jakiejś prozy, gdyż u Gustawa odgrywają dużą rolę antagonizmy osobiste. (...) Gustaw był dla mnie również partnerem w dyskusjach politycznych, choć nasze wymiany poglądów na te tematy nie były takie, jak z Mieroszewskim. Mieroszewski reprezentował moje stanowisko. Gustaw ma inny punkt widzenia. Nie jest chłodnym analitykiem — jest pełen pasji. I jest nie tyle politykiem, ile moralistą. Może właśnie dlatego częste dyskusje między nami na tematy polityczne były dla mnie bardzo ważne. Były ważne również dla „Kultury” - wspomina Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”.

W prezentowanych nagraniach możemy posłuchać samego Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz opinii innych o pisarzu i jego twórczości („Zawsze zaczynam lekturę „Kultury” od czytania „Dziennika pisanego nocą”" - przekonuje Konstanty Jeleński).

W liście do Czesława Miłosza z 21 sierpnia 1973 r. Zygmunt Hertz pisał tak: „(...) Z obrzydzeniem i przerażeniem jechałem do Paryża, do którego »uczęszczam« maksymalnie rzadko. Ot, po prostu nie mam apetytu na jeżdżenie. Jak jadę, to do Janka. A propos: Sadzik ma piękne witraże, które Janek zrobił – a ja mam wspaniałe okno z kolorowych szybek pędzla Janka – kilka motywów ochrzczonych: »Wesoła sówka«, »Księżna Cycol«, »Wojewoda«, »Towarzysze z KC« – ci ostatni świnia i facet ze straszną mordą z orderami, »Kozak« siedzący na beczce z napisem »Wodka« oraz »Prezes SPK« (Stow. Kombatantów) z czerwonym dziobem zamiast nosa. Bardzo to ładne. (...)”.
4 września 1973 r. w nastepnym liście Zygmunt Hertz  dodał: „(...) Janek zrobił prześliczne szybki – 16 sztuk wprawiłem w moje słoneczne okno, bardzo ładne, zmontuję sobie starą latarnię samochodową w ogrodzie, kabel do pokoju, i gramofon – ot, będzie son et lumiere (...)”. 
 (Zygmunt Hertz – Listy do Czesława Miłosza 1952-1979, s. 397 i 399, IL 1992)       

„Ważną postacią był dla mnie Jerzy Stempowski, który przyjeżdżał do „Kultury” mniej więcej raz na kwartał, z którym przez lata korespondowałem i do którego byłem bardzo przywiązany. Wysoko ceniłem jego eseistykę. Natomiast niekoniecznie liczyłem się z jego opiniami na tematy literackie, gdyż były często stronnicze” – opowiada w „Autobiografii na cztery ręce” Jerzy Giedroyc.

„[Ojciec przyszłego Redaktora] Ignacy Giedroyć pochodził ze zubożałej gałęzi prastarego rodu książąt litewskich. W Mińsku nie miał chyba żadnych krewnych. Jego ojciec, Bronisław Lucjan Giedroyć, zarządzał jakimś "folwarczkiem pod Śmiłowiczami" – to w zasadzie jedyne, co po upływie niemal stulecia mówił o nim Jerzy Giedroyć. Jednemu ze swych korespondentów opisywał wizytę u dziadka Giedroycia: "Zachowałem w pamięci – miałem chyba cztery lata – obraz wielkiego drzewa i psa". (...) Dużo więcej wiemy o rodzinie pani Franciszki Giedroyciowej, de domo Starzyckiej...”

– dzieje rodziny Giedroyciów skrupulatnie odtwarza Marek Żebrowski w książce „Jerzy Giedroyć. Życie przed „Kulturą””, bogato ilustrując je archiwalnym zdjęciami i dokumentami.

Korporacja „Patria”, „Bunt Młodych”, „Klub Złośliwych Szczeniaków”, gdzie „siedziało się razem na wódce i załatwiało sprawy państwowe, dublując Radę Ministrów” – pierwsze doświadczenia polityczne i redaktorskie Jerzego Giedroycia. Nieliczne zachowane zdjęcia, wspomnienia samego Redaktora, a także audycje Polskiego Radia z udziałem m.in. Henryka Giedroycia, prof. Andrzeja Ajnenkiela i dr. Marka Żebrowskiego, autora książki „Jerzy Giedroyć. Życie przed „Kulturą””.

Świadectwa z czasów szkolnych (np. przedwojenna legitymacja szkolna dla licealisty Giedroycia, uprawniająca do zniżek na przejazdy koleją; matura w Bukareszcie) oraz dokumenty związane ze służbą w Polskich Siłach Zbrojnych. Znajdziemy tu m.in. zaświadczenie o ukończeniu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty na Środkowym Wschodzie, pozwolenie na prowadzenie pojazdów wojskowych i przepustkę uprawniającą do przemieszczania się w rejonie Twierdzy Tobruk; zaświadczenie o zakończeniu służby w Polskich Siłach Zbrojnych i uprawnieniach do noszenia odznaczeń za udział w walkach.

W zbiorze taśm magnetofonowych w Archiwum Instytutu Literackiego odnaleźliśmy dwa wywiady z Witoldem Gombrowiczem. Pierwszego udzielił zaraz po przybyciu z Argentyny do Paryża w 1963 r, drugiego po stypendialnym pobycie w Berlinie Zachodnim (o czym opowiada) i osiedleniu się w Vence w 1965 r.
Nagrania zdigitalizowaliśmy i oczyściliśmy z zakłóceń. Oba wywiady zostały zapewne nagrane z radia stojącego w domu IL., bo raczej nie są to oryginalne szpule, np przysłane z rozgłośni. Niestety nie udalo nam się zidentyfikować do kogo należą głosy dziennikarzy, ani w których rozgłośniach te rozmowy puszczono. W grę wchodzą zapewne trzy stacje: Wolna Europa, albo sekcje polskie w RFI lub BBC. 

„Kultura” nie była z założenia pismem ilustrowanym. Wydrukowanie ilustracji było zawsze (jest też i dziś) kosztowne. Jednak, gdy się uważnie przegląda komplet pisma można znaleźć to i owo. Redaktor ilustracje zamieszczał rzadko i tylko do lat sześćdziesiątych, po 1970 r. nie znajdziemy już ani jednej. Szkoda, zważywszy że mógł korzystać z usług wybitnych artystów.
Prócz kilkunastu mapek i wykresów, ilustrujących teksty o gospodarce, co odnotować należy dla porządku, w „Kulturze” znajdujemy przede wszystkim reprodukcje dzieł Józefa Czapskiego. Jest ich osiemnaście. Poza J. Czapskim, jako ilustrator występuje tylko malarz Zygmunt Turkiewicz (dwa razy), w latach 50. i 60. był recenzentem plastycznym pisma.
Reprodukcje dzieł J. Czapskiego to dwie serie szkiców z podróży do USA, w których dominują naprędce narysowane drapacze chmur i widoki z okna pociągu. Mamy też dwie dwuobrazkowe serie na temat domu „Kultury” i dwa malutkie precyzyjne szkice-wariacje „Z Zurbarana” i „Z Cranacha”. Towarzyszą esejowi J. Czapskiego. Jedyny portret wydrukowany w „Kulturze” to wizerunek Jerzego Stempowskiego, ukazał się po śmierci pisarza. Oryginał wisi na ścianie pracowni J. Czapskiego, w domu Instytutu Literackiego.
Na dzisiejszym czytelniku zrobić może wrażenie opis obrazu „Kawiarnia”, wydrukowanego w tzw. skali szarości. Redakcja ćwiczy naszą wyobraźnię w sposób następujący: Obraz przedstawia mężczyznę (szare żółcie) na tle matowych szyb (zgaszone niebieskie zielenie), wśród krzeseł z cynobru, czerwieni i brązów.

Nagrania odnalezione w Archiwum Instytutu Literackiego. 
***
Wieczór „Kultury” w Toronto 19 listopada 1967. Rozgłośnia nieznana. Być może jest to nagranie amatorskie, nie przeznaczone do publikacji. Spotkanie prowadzi Zygmunt Rusinek, występują m.in.: Danuta Bieńkowska, Elżbieta Mosiecka, Wacław Iwaniuk i inni.
***
Audycja Radio Swoboda z cyklu „Tołstyje żurnały” (w języku rosyjskim). Wiktor Szymański prezentuje nr 10. „Kultury” z 1966 r. Omawia też działalność Instytutu Literackiego na tle emigracji polskiej na Zachodzie, a szczególnie polityki londyńskiego rządu. Czas nagrania: koniec 1966 r.

Po śmierci Redaktora Jerzego Giedroycia 14 września 2000 roku, na ręce Zofii Hertzowej i Henryka Giedroycia nadeszło wiele wyrazów współczucia i kondolencji. Wszystkie listy są przechowywane w Archiwum Instytutu Literackiego. Tu przedstawiamy wybór z tego zbioru, stanowiącego pełen przekrój - od zwykłych, szarych czytelników Kultury, poprzez znane postacie życia kulturalnego, po prezydentów państw. Dla wszystkich śmierć Redaktora była wstrząsem. 

Jerzy Giedroyc w jednym z listów do Juliusza Mieroszewskiego napomknął kiedyś, że nie jest kolekcjonerem książek z dedykacjami. Nie przykładał do tak ozdobionych tomów żadnej specjalnej wagi, słowem nie ukladał ich w jakimś specjalnym porządku. Przeglądając jego podręczny księgozbiór co rusz trafiamy na takie dowody przyjaźni i szacunku, czy różnie formułowane próby zwrócenia uwagi Redaktora. W galerii prezentujemy zbiór dotychczas odnalezionych dedykacji, napisanych zarówno przez ludzi Giedroyciowi najbliższych, jak tych, z którymi nigdy się nie zetknął.    

Nagranie rozmowy z Józefem Brodzkim (nie mylić z Josifem Brodskim!) tłumaczem i publicystą, przybyłym z Polski. Spotkanie w domu Instytutu Literackiego odbyło się najpewniej na początku czerwca 1962 r. Brodzki prawdopodobnie nie wie, że jest nagrywany. Mówi o sytuacji w Polsce, opowiada o wielu postaciach kultury i polityki m.in. o Gałczyńskim, Dąbrowskiej, Broniewskim, Kadenie Bandrowskim i jego żonie, o cenzurze PRL, o planach pisarskich, o ostatnim posiedzeniu Klubu Krzywego Koła i o dygnitarzach PZPR.
Nagranie nienajlepszej jakości. Słychać głosy: Zofii Hertz, Henryka Giedroycia, może Zygmunta Hertza.

Dwa nagrania odnalezione w archwium Instytu Literackiego. 
Józef Czapski - wspomnienia z Rosji.
Miejsce: prawdopodobnie Maisons-Laffitte, dom Instytutu Literackego.
Czas powstania nagrania: nieznany, być może lata 70. lub 80.
Józef Czapski opowiada o poszukiwaniach zaginionych oficerów polskich, o rozmowie z szefem Gułagu. W 9 min 15 sek, następuje przerwa w nagraniu. Potem mówi o stanie ludzi wracających z obozów, o Andersie, wyjeździe do Moskwy, o spotkaniu z gen. Rajchmanem. Nie wiadomo kiedy, ani z jakiej okazji nagranie powstało.
***
Józef Czapski w Radiu Swoboda (po rosyjsku)
Program z cyklu Kultura, wydarzenia, ludzie prowadzi Wiktor Szymanski, biorą udział Wladimir Weidlé i Józef Czapski. Rozmowa o twórczości malarskiej Czapskiego, o historii XX wieku, o Kulturze, stosunkach polsko-rosyjskich, polsko-sowieckich, o spotkaniu z Sołżenicynem...

Konferencja w Bibliotece Polskiej, 2021 r. 

Anna Bernhardt

Prezentacja 2019 r.

Anna Bernhardt

Z wykorzystaniem zdjęć:
B. Paczowskiego, H. Giedroycia i A. Golca

Fotografie Sławomira Królikowskiego, gościa domu "Kultury". Listopad 2021 r.

Krakowscy studenci (głównie) mówią co wiedzą. Kim był Jerzy Giedroyc? Poetą? Podróżnikiem? A może po prostu kominiarzem? 

Nie sposób mówić o "Kulturze", nie wspominając gen. Władysława Andersa. Pod jego rozkazy Jerzy Giedroyc trafił za sprawą Jóżefa Czapskiego, tam też poznał Zofię Hertz. To Anders powołał do życia Instytut Literacki, wyznaczył Giedroycia do jego organizacji i udzielił na ten cel pożyczki. Niezależnie od różnic czy sporów, jakie miały ich później dzielić, ludzie "Kultury" zachowywali szacunek i sympatię do Generała, a ten odwzajemniał im się tym samym.

Kongres Wolności Kultury zawiązał się w czerwcu 1950 roku w Berlinie. Jak opowiada Jerzy Giedroyc w zamieszczonym obok nagraniu wideo, zaproszenie dla przedstawicieli „Kultury” na zjazd organizacyjny to zasługa zaprzyjaźnionego z nimi Jamesa Burnhama, jednego z inicjatorów przedsięwzięcia. Uczestnictwo w Kongresie umożliwiło nawiązanie kontaktów ze światem intelektualnym zachodnioeuropejskim i amerykańskim, a efektem współpracy było m.in. utworzenie wolnego uniwersytetu w Strasburgu dla studentów wschodnioeuropejskich. Obok można zobaczyć archiwalne zdjęcia z Kongresu - „Kulturę” reprezentował oprócz Jerzego Giedroycia Józef Czapski.

Visitez la maison de Kultura ! Ecoutez Czeslaw Milosz et Witold Gombrowicz ! Regardez Jan Lebenstein !

Nieprzypadkowo na liście pierwszych publikacji powstającej „Kultury” znalazły się dwie pozycje: „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” Mickiewicza (ze wstępem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego) oraz „Prometeusze” Stanisława Szpotańskiego – „książka, która pokazywała, że życie na emigracji jest niezwykle ciężkie i często kończy się tragicznie” – tłumaczył Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”. „Wybrałem tę książkę, jak i „Księgi narodu”, bardzo celowo i świadomie, gdyż uważałem ją za przestrogę przed emigracją” – dodawał.

W prezentowanych tu wywiadach Jerzy Giedroyc, a także inni członkowie zespołu „Kultury” mówią m.in. o różnych koncepcjach emigracji, o jej kolejnych „falach”, trudnych pierwszych (i nie tylko pierwszych) latach oraz stosunkach z innymi emigracyjnymi środowiskami.

Jerzy Giedroyc o kontaktach ze wschodnimi sąsiadami Polski: Litwą, Ukrainą, Rosją Białorusią. W prezentowanych tu nagraniach streszcza swoje poglądy na kwestie polityczne (podstawowe założenie: należy oddać Lwów i Wilno w imię normalizacji stosunków polsko-ukraińskich i polsko-litewskich - pogląd, który ściągnął falę krytyki ze strony wielu środowisk emigracyjnych).

Opisuje także kontakty na płaszczyźnie kulturalnej, z dysydentami z tych krajów (m.in. z Aleksandrem Sołżenicynem) oraz o specjalnych numerach „Kultury”, poświęconych literaturze i kulturze tych narodów. Podkreśla zwłaszcza rolę, jaką odegrała antologia „Rozstrzelane odrodzenie” - która stała się wstępem do odrodzenia się literatury i poezji ukraińskiej.

„Pisanie na emigracji to składanie rękopisów do dziupli w drzewie” – przypomina pogląd Czesława Miłosza w zamieszczonym tu nagraniu wideo Jerzy Giedroyc. Dodaje jednak, że sam poeta – laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1980 roku – jest dowodem fałszywości tej tezy.

Gdy Miłosz zdecydował się w 1951 roku pozostać na Zachodzie, to właśnie w Domu „Kultury” znalazł schronienie. Sam Miłosz przyznaje w jednym z zamieszczonych tu nagrań, że nie było to współistnienie „pokojowe” – dochodziło do awantur, ostrych starć. Niemniej Giedroyc publikował jego książki, a „Kultura” była jedynym pismem, które broniło go mimo jego „dość aroganckiej pozycji”.

Konstanty Jeleński mówi o swej fascynacji twórczością Gombrowicza i jego pisaniu do „Kultury”. Jerzy Giedroyc o czołowych nazwiskach litearatów „Kultury” i  książkach wydawanych przez Instytut Literacki. Józef Czapski wspomina pobyt Witolda Gombrowicza w Maisons-Laffitte.

Tak naprawdę, to w Maisons-Laffitte mieściła się tylko pierwsza siedziba „Kultury”, przy avenue Corneille. Dom przy 91, avenue de Poissy – ostatni adres Jerzego Giedroycia – położony jest w sąsiednim Mesnil-le-Roi. Ale siłą przyzwyczajenia przylgnął do „Kultury” ów pierwszy adres: „Maisons-Laffitte”.

Instytut Literacki kupił dom pod koniec roku 1954, po eksmisji z pierwszej siedziby. Udało się to dzięki pomocy zamożnych przyjaciół i zbiórce wśród czytelników „Kultury”. Na parterze urządzono biura, na piętrze pokoje sypialne. W pawilonie koło domu nocowali goście.

Gabinety, hall, jardin d'hiver czyli ogród zimowy, paczkarnia... – zdjęcia sprzed lat i współczesne.

Dom „Kultury” – zgodnie z życzeniem Redaktora – nie został zamieniony w muzeum, jego drzwi są nadal dla wszystkich otwarte (po wcześniejszym umówieniu się!. Niektórzy goście dają się namówić na krótką wypowiedź do kamery, starzy bywalcy wspominają dawnych mieszkańców, młodsi dzielą się wrażeniami…

Zgodnie z życzeniem Redaktora, Dom „Kultury” nie zamienił się w muzeum – tętni życiem, pracą, badaniami, ale... można go też po prostu odwiedzać. Przyjeżdżają tu więc i naukowcy, i studenci, pasjonaci, młodzież szkolna z nauczycielami, a także turyści, poszukujący polskich śladów we Francji. W atmosferze Domu niewiele się zmieniło: ta sama maszyna do pisania na biurku Redaktora, te same obrazy wiszące na ścianach, dochodzący z kuchni zapach parzonej kawy... i tylko archiwum uporządkowane, skatalogowane, poukładane na nowych półkach.

Wydawane przez Giedroycia książki, ale też archiwalne numery „Kultury” były w latach 70. i 80. skarbnicą tekstów dla podziemnych wydawców. Ogromna część książek II obiegu to właśnie reprinty wydawnictw Instytutu Literackiego. Bestsellerami na tym rynku stawały się m.in. książki Witolda Gombrowicza, Stanisława Barańczaka, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Czesława Miłosza, Leszka Kołakowskiego, Stanisława Swianiewicza, Pawła Zaremby, Marka Hłaski, Stefana Kisielewskiego, George'a Orwella, Melchiora Wańkowicza - i wielu, wielu innych... Prezentujemy tu okładki niektórych „podziemnych” przedruków książek IL.