Une table, des invités et des résidents autour - Pâques à Maisons-Laffitte. Parmi les personnes sur les photos Zbigniew Brzezinski, Maria Dąbrowska, Juliusz Żuławski et autres.

Un cercle restreint de résidents de la maison - ou de nombreux invités à la table dressée. Un arbre de Noël avec des lumières allumées, et Jerzy Giedroyc, Zofia et Zygmunt Hertz autour de lui. Reportage photographique de Noël à Maisons-Laffitte.

Obok pokazujemy nieco materialów związanych z rzymskimi początkami „Kultury”. Są tu zdjęcia przedstawiające Jerzego Giedroycia, Zofię Hertz i Józefa Czapskiego z połowy lat 40. XX w., nieco rachunków i fragmentów listów, które nadeszły do Redaktora po debiucie pisma w czerwcu 1947 r. oraz nieco wspomnieniowych wypowiedzi.   

W latach 1956-1957 August Zamoyski ustawił w ogrodzie domu Instytutu Literackiego dwa posągi swego autorstwa. Wcześniej, z tej okazji, w północno-zachodniej części ogrodu wybudowano specjalny cokół. Jako pierwsza - w drugiej połowie 1956 r - stanęła rzeźba przedstawiająca św. Jana Chrzciciela, a następnie „Wenus”. W korespondencji artysty z Jerzym Giedroyciem (który pokrywał koszty transportu) znajdujemy ustalenia dotyczące tych akcji. Św. Jan Chrzciciel został przez Zamoyskiego zabrany w okolicach w kwietnia 1957 r:
Drogi Panie! - pisał Zamoyski do Giedroycia 1 IV 1957 r. - Bardzo mi było przykro, iż musiałem posąg Św. Jana zabrać, szczególnie iż Pan i „Kultura" tak się sympatycznie do tej rzeźby odnieśli - ale ponieważ ją sprzedałem, było to koniecznością. Józio jako i Pan [??...] uzgodnili ze mną, aby postawić inny posąg, mianowicie mam „Venus” w brązie, która myślę dobrze by w [??...] do istniejącego cokołu pasowała, ponieważ tak się złożyło, iż z Panem tego uzgodnić nie mogłem, zapytuję, czy by to Pańskim intencjom również odpowiadało.(...) jeżeli więc Panu myśl postawienia „Venus” na miejsce Św. Jana odpowiadała, aby cokół nie stał pusty, gotów jestem posąg przywieźć. Oczekując miłej odpowiedzi przesyłam serdeczny uścisk dłoni August Zamoyski.
Jerzy Giedroyc odpowiedział 7 IV 1957: Drogi Panie Ma się rozumieć bardzo bym się cieszył, gdyby znów stanął w Laffitte Pana posąg. Jeśli to tylko jest Panu wygodne i nie sprawia wielkich kłopotów. (...) Jerzy Giedroyc.
Oba posągi były atrakcją dla odwiedzających, w zbiorach AIL zachowała się sesja fotograficzna, autorstwa Henryka Giedroycia, przedstawiająca "Wenus" i Marka Hłasko. KIlka fotografii w galerii pochodzi z korespondencji pomiędzy Giedroyciem i Zamoyskiem, dwa zdjęcia zrobiono w 2019 r. podczas przeglądowej wystawy twóczości Zamoyskiego w warszawskim Muzeum LIteratury im. Adama Mickiewicza. 

Mimo, że zwierzęta towarzyszyły „Kulturze” przez cały czas istnienia Instytutu, nie ewidencjonowano ich w sposób formalny. Nie zachowały się żadne spisy, jedynie fotografie i okazjonalne wspomnienia, głównie w listach. Obecność psów na zdjęciach pomaga czasem w ustalaniu dat przy opisywaniu fotografii. Psy to bez wątpienia najważniejsze istoty w dość zaskakująco układającym się inwentarzu Instytutu Literackiego. Wszystkie psy „Kultury” były cocker spanielami angielskimi, w różnych kolorach. Żaden nie był nadmiernie miły. Oto kolejność spanieli ustalona przez Leszka Czarneckiego, przy założeniu, że każdy z nich żył 12-15 lat: 1) „Black” – 1947-1962 zwany też Blackiem Pierwszym (był oczywiście czarny), 2) „Piotr”– 1962-1975 – był złoty, 3) „Black” Drugi – 1976-1992 – (rzecz jasna też czarny), 4) „Faks”; – 1992-2003 – był złoty. Koty, jako istoty znacznie mniej uspołecznione, mniej chętnie pozowały do zdjęć. Pierwszy z nich pojawił się jeszcze na avenue Corneille, widać go na wielu zdjęciach z Redaktorem Giedroyciem. To „Żółtek” W nowym domu już go nie ma, można zatem uznać – twierdzi Leszek Czarnecki – że w grudniu 1954 roku, kiedy zakupiono dom Kultury, „Żółtek” albo już nie żył, albo co bardziej prawdopodobne – nie zgodził się na przeprowadzkę i zdezerterował z falansteru. Następne dwa pojawiające się na fotografiach czarne koty to „Minusy”. Żyją na avenue de Poissy w latach 1955-60, chyba też się wymeldowały, brak bowiem oralnych przekazów o ich śmierci. Okresowo pojawiały się ptaki: kogut (zwany po prostu Kogutem, wspominany przez JG w listach) – pojawia się znienacka i znikąd. Można go oglądać na zdjęciach Bohdana Paczowskiego z roku 1987. Mieszkał w ogrodzie i nocował na drzewie. Ponoć został uśmiercony przez młodego „Faksa” na początku lat 90. Dzikie kaczki, krzyżówki. W roku 1998 porzuciła je matka. Jak tyko urosły, odleciały. Jak znalazły się w ogrodzie? Nie wiadomo. Jeż – (nie ma zdjęć) żył za czasów szefowania Instytutem przez p. Henryka Giedroycia. W latach 80., w jardin d’hiver, mieszkały w klatce dwie papużki. Potem jedna. Krótko.

Jerzy Giedroyc a évalué le rôle de Jeleński comme suit : « Je suis entré en relation avec Kot Jeleński grâce à Józef Czapski, à Paris, encore avant notre déménagement à Maisons-Laffitte, puis nous nous sommes rapprochés davantage durant le séjour à Rome où nous avions fait une plus ample connaissance. Puis, Józef a littéralement forcé la main de Nabokov pour inviter Kot Jeleński au Congrès pour la liberté de la culture ; et là, Kot a charmé tout le monde, il est rapidement devenu irremplaçable. C’est à partir de ce moment qu’il a commencé à collaborer systématiquement avec Kultura. Il était sans aucun doute le plus imminent critique culturel de l’émigration. Nous étions toujours d’accord dans le domaine de la culture. (…) C’est aussi à Kot Jeleński que je dois ma connaissance de la littérature mondiale, que je lis relativement peu, et de la culture occidentale, depuis la poésie à la peinture. L’étendue de son érudition était exceptionnelle ». (« Autobiografia na cztery ręce » [Autobiographie à quatre mains]).

Une table, des invités et des résidents autour - Pâques à Maisons-Laffitte. Parmi les personnes sur les photos Zbigniew Brzezinski, Maria Dąbrowska, Juliusz Żuławski et autres.

„Mieroszewski był najważniejszym partnerem dialogu. Jedynym, z którym byłem tak otwarty” – wyznał Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”. Portret najbliższego współpracownika postawił Redaktor na swoim biurku. Rzadko się spotykali, Mieroszewski nie opuszczał Wielkiej Brytanii, ale często pisał. Korespondencja Juliusza Mieroszewskiego z Redaktorem to największy zbiór w kolekcji listów Archiwum Instytutu Literackiego (część korespondencji ukazała się w serii Czytelnika – Archiwum Kultury).

"Il existe une opinion générale à mon sujet selon laquelle je suis un despote, et la rédaction de « Kultura » n’a jamais existé, à moins d’admettre qu’elle se soit depuis toujours composée d’une seule personne, à savoir moi-même. Contrairement à cette opinion, je suis ouvert aux suggestions et critiques et je change fréquemment d’avis après avoir débattu. (...) Si j’ai un talent, c’est celui de metteur en scène : la capacité d’assembler gens et sujets. Ce qui fait que j’ai un penchant pour le travail d’équipe, et si l’on me convainc, je change d’avis. Non pas ce que disait Kisiel qui me reprochait que je tourne à 180 degrés. Je change de tactique parce que la politique n’est pas un sacrement ; si l’on a envie de la pratiquer, il faut adhérer à la réalité en mouvement. Il faut savoir préserver les principes et modifier les opinions. (...) La loyauté est pour moi très importante. Son absence ou le soupçon d’en manquer constitue, selon moi, la plus grave des accusations". 

Jerzy Giedroyc w "Autobiografii na cztery ręce" opowiadał o roli, jaką w Instytucie Literackim pełniła Zofia Hertz: „Na głowie Zosi była od początku cała administracyjna strona Kultury. Ale jej wpływ na politykę Kultury i na mnie był zawsze bardzo wielki. Ma ona bardzo dużo zdrowego rozsądku i wielokrotnie umiała mnie powstrzymać przed rozszerzaniem frontu, angażowaniem się w nowe i ryzykowne przedsięwzięcia; jej interwencje nie zawsze były skuteczne, ale kilka razy uchroniły Kulturę od poważnych głupstw. Potrafiła też załatwiać wiele spraw dzięki umiejętności nawiązywania przyjacielskich stosunków z ludźmi. Jest widomą ilustracją mojej teorii, wedle której w Polsce najważniejsze są kobiety”.

Natomiast w szkicu Wacława Zbyszewskiego "Zagubieni romantycy" znajdujemy takie oto dopełnienie tego opisu: "Także ona decyduje o ludzkich stosunkach w laffitte'owskim gnieździe. Bez niej nigdy by się ten Zespół czy grono nie utrzymały. Ona zlikwidowała jednych, ona przyhołubiła drugich. (...) Ale nade wszystko, Zosia Hertz ma jakąś piekielną witalność, jakąś niespożytą energię. Może by Giedroyc mógł cudem jakimś znaleźć równie idealną korektorkę, maszynistkę, sekretarkę, administratorkę i... kucharkę oraz panią domu w jednym. Byłby to cud. Ale takiego dynamo, tego ładunku inicjatywy na pewno by znaleźć nie mógł, bo sądzę, że w całej Polsce go nie ma".

Obok pokazujemy nieco materialów związanych z rzymskimi początkami „Kultury”. Są tu zdjęcia przedstawiające Jerzego Giedroycia, Zofię Hertz i Józefa Czapskiego z połowy lat 40. XX w., nieco rachunków i fragmentów listów, które nadeszły do Redaktora po debiucie pisma w czerwcu 1947 r. oraz nieco wspomnieniowych wypowiedzi.   

W latach 1956-1957 August Zamoyski ustawił w ogrodzie domu Instytutu Literackiego dwa posągi swego autorstwa. Wcześniej, z tej okazji, w północno-zachodniej części ogrodu wybudowano specjalny cokół. Jako pierwsza - w drugiej połowie 1956 r - stanęła rzeźba przedstawiająca św. Jana Chrzciciela, a następnie „Wenus”. W korespondencji artysty z Jerzym Giedroyciem (który pokrywał koszty transportu) znajdujemy ustalenia dotyczące tych akcji. Św. Jan Chrzciciel został przez Zamoyskiego zabrany w okolicach w kwietnia 1957 r:
Drogi Panie! - pisał Zamoyski do Giedroycia 1 IV 1957 r. - Bardzo mi było przykro, iż musiałem posąg Św. Jana zabrać, szczególnie iż Pan i „Kultura" tak się sympatycznie do tej rzeźby odnieśli - ale ponieważ ją sprzedałem, było to koniecznością. Józio jako i Pan [??...] uzgodnili ze mną, aby postawić inny posąg, mianowicie mam „Venus” w brązie, która myślę dobrze by w [??...] do istniejącego cokołu pasowała, ponieważ tak się złożyło, iż z Panem tego uzgodnić nie mogłem, zapytuję, czy by to Pańskim intencjom również odpowiadało.(...) jeżeli więc Panu myśl postawienia „Venus” na miejsce Św. Jana odpowiadała, aby cokół nie stał pusty, gotów jestem posąg przywieźć. Oczekując miłej odpowiedzi przesyłam serdeczny uścisk dłoni August Zamoyski.
Jerzy Giedroyc odpowiedział 7 IV 1957: Drogi Panie Ma się rozumieć bardzo bym się cieszył, gdyby znów stanął w Laffitte Pana posąg. Jeśli to tylko jest Panu wygodne i nie sprawia wielkich kłopotów. (...) Jerzy Giedroyc.
Oba posągi były atrakcją dla odwiedzających, w zbiorach AIL zachowała się sesja fotograficzna, autorstwa Henryka Giedroycia, przedstawiająca "Wenus" i Marka Hłasko. KIlka fotografii w galerii pochodzi z korespondencji pomiędzy Giedroyciem i Zamoyskiem, dwa zdjęcia zrobiono w 2019 r. podczas przeglądowej wystawy twóczości Zamoyskiego w warszawskim Muzeum LIteratury im. Adama Mickiewicza. 

„W ramach naszego podziału pracy do Gustawa należy literatura, zarówno poezja, jak proza. To on w znacznej mierze decyduje o naszej polityce w tej dziedzinie, gdyż ja prawie całkowicie polegam na jego ocenach i opiniach. Dotyczy to przede wszystkim tekstów drukowanych w „Kulturze”, w mniejszym stopniu książek. Zdarzały się nam niekiedy rozbieżności w sprawie jakiejś prozy, gdyż u Gustawa odgrywają dużą rolę antagonizmy osobiste. (...) Gustaw był dla mnie również partnerem w dyskusjach politycznych, choć nasze wymiany poglądów na te tematy nie były takie, jak z Mieroszewskim. Mieroszewski reprezentował moje stanowisko. Gustaw ma inny punkt widzenia. Nie jest chłodnym analitykiem — jest pełen pasji. I jest nie tyle politykiem, ile moralistą. Może właśnie dlatego częste dyskusje między nami na tematy polityczne były dla mnie bardzo ważne. Były ważne również dla „Kultury” - wspomina Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”.

W prezentowanych nagraniach możemy posłuchać samego Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz opinii innych o pisarzu i jego twórczości („Zawsze zaczynam lekturę „Kultury” od czytania „Dziennika pisanego nocą”" - przekonuje Konstanty Jeleński).

W liście do Czesława Miłosza z 21 sierpnia 1973 r. Zygmunt Hertz pisał tak: „(...) Z obrzydzeniem i przerażeniem jechałem do Paryża, do którego »uczęszczam« maksymalnie rzadko. Ot, po prostu nie mam apetytu na jeżdżenie. Jak jadę, to do Janka. A propos: Sadzik ma piękne witraże, które Janek zrobił – a ja mam wspaniałe okno z kolorowych szybek pędzla Janka – kilka motywów ochrzczonych: »Wesoła sówka«, »Księżna Cycol«, »Wojewoda«, »Towarzysze z KC« – ci ostatni świnia i facet ze straszną mordą z orderami, »Kozak« siedzący na beczce z napisem »Wodka« oraz »Prezes SPK« (Stow. Kombatantów) z czerwonym dziobem zamiast nosa. Bardzo to ładne. (...)”.
4 września 1973 r. w nastepnym liście Zygmunt Hertz  dodał: „(...) Janek zrobił prześliczne szybki – 16 sztuk wprawiłem w moje słoneczne okno, bardzo ładne, zmontuję sobie starą latarnię samochodową w ogrodzie, kabel do pokoju, i gramofon – ot, będzie son et lumiere (...)”. 
 (Zygmunt Hertz – Listy do Czesława Miłosza 1952-1979, s. 397 i 399, IL 1992)       

Ce n’est pas un hasard si la liste des premières publications de la « Kultura » naissante comprenait deux articles : « Le Catéchisme des pèlerins polonais » de Mickiewicz (avec une introduction de Gustaw Herling-Grudziński) et « Prometeusze » [Prométhées] de Stanisław Szpotański – « un livre qui montre que la vie en exil est extrêmement dure et se termine souvent tragiquement », explique Jerzy Giedroyc dans « Autobiografia na cztery ręce » [Autobiographie à quatre mains]. « J’ai choisi ce livre, ainsi que Le Catéchisme, très délibérément et consciemment, car je le considérais comme une mise en garde contre l’émigration », a-t-il ajouté.

Dans les entretiens présentés ici, Jerzy Giedroyc, ainsi que d’autres membres de l’équipe « Kultura », évoquent différentes conceptions de l’émigration, ses « vagues » successives, les premières années difficiles (et pas seulement les premières) et les relations avec les autres émigrés.

Il est impossible de parler de « Kultura » sans mentionner le Général Władysław Anders. Jerzy Giedroyc a servi sous ses ordres grâce à Józef Czapski, et c’est là qu’il a rencontré Zofia Hertz. Anders a créé l’Institut Littéraire, a nommé Giedroyc à la tête de cette organisation et a accordé un prêt à cet effet. Indépendamment des différences ou des différends qui les ont ensuite divisés, l’équipe de « Kultura » a maintenu son respect et sa sympathie pour le Général, et il lui a rendu la pareille.

„Pisanie na emigracji to składanie rękopisów do dziupli w drzewie” – przypomina pogląd Czesława Miłosza w zamieszczonym tu nagraniu wideo Jerzy Giedroyc. Dodaje jednak, że sam poeta – laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1980 roku – jest dowodem fałszywości tej tezy.

Gdy Miłosz zdecydował się w 1951 roku pozostać na Zachodzie, to właśnie w Domu „Kultury” znalazł schronienie. Sam Miłosz przyznaje w jednym z zamieszczonych tu nagrań, że nie było to współistnienie „pokojowe” – dochodziło do awantur, ostrych starć. Niemniej Giedroyc publikował jego książki, a „Kultura” była jedynym pismem, które broniło go mimo jego „dość aroganckiej pozycji”.

« Et enfin, Józio Czapski. Ses fonctions dans la gestion de Kultura ne sont pas définies. Il a dû lui rendre de grands services dans les temps anciens difficiles, en tant que questeur et collecteur de fonds, aux États-Unis et en Amérique du Sud », a rappelé Wacław Zbyszewski dans l’article « Zagubieni romantycy » [Romantiques perdus] (Kultura, n° 10, 1959).

Et c’est ainsi que Zbyszewski caractérise encore le rôle de Czapski dans la petite communauté de Kultura : « Czapski a certainement rendu et continue de rendre de grands services à Kultura en tant que ministre sui generis des affaires étrangères : il a une double facilité à nouer des relations et des amitiés, à la fois en tant qu’artiste et en tant que comte, car ces deux groupes sociaux – l’aristocratie et la bohème ‑ sont les plus internationaux, les moins rigides, les moins étroits d’esprit vis-à-vis des étrangers. Mais ces mérites réels, concrets de Czapski sont sans importance en comparaison de sa contribution à la vie spirituelle, personnelle, sociale et intérieure du petit cercle de Laffitte. Giedroyc donne à Kultura le sens de la Mission, Zygmunt amène les idéalistes sur le terrain dur de la réalité. Zosia donne beaucoup d’énergie furieuse et la chaleur du nid familial. Et Józio Czapski ajoute un baiser de fantaisie à l’ensemble ».

Dom „Kultury” – zgodnie z życzeniem Redaktora – nie został zamieniony w muzeum, jego drzwi są nadal dla wszystkich otwarte (po wcześniejszym umówieniu się!. Niektórzy goście dają się namówić na krótką wypowiedź do kamery, starzy bywalcy wspominają dawnych mieszkańców, młodsi dzielą się wrażeniami…

(1920-2011)

W roku 1950 Jerzy Giedroyc i Józef Czapski uczestniczyli w Kongresie Wolności Kultury w Berlinie. Oburzyło ich pominięcie przez organizatorów Kongresu narodów takich, jak m.in. Rumuni, Węgrzy, Ukraińcy. Józef Czapski wytknął to nawet w swoim przemówieniu, co zwróciło uwagę obecnego na Kongresie młodego ukraińskiego dziennikarza - Bohdana Osadczuka. Tak zaczęło się pół wieku współpracy i przyjaźni Giedroycia i Osadczuka. Był on najbliższym współpracownikiem "Kultury" w sferze relacji polsko-ukraińskich, ale też - od kiedy zaczął pisywać do prestiżowego "Neue Zuericher Zeit" - istotnym propagatorem giedroyciowych koncepcji politycznych. 

Był częstym gościem w domu "Kultury", a jako urodzony "anegdotczik" i gawędziarz - zazwyczaj był też wówczas "ataman" duszą towarzystwa.

Odznaczony Orderem Orła Białego, Bohdan Osadczuk był też laureatem nagrody im. Jerzego Giedroycia za działalność w imię polskiej racji stanu.

Przed wojną Kisielewski współpracował z pismami Jerzego Giedroycia, a w powojennej swojej powieści "Sprzysiężenie" tak go sportretował - jako radcę Geysztora: "Kochał się w dyplomacji, w tajnych posunięciach, w maskowaniu się i odgrywaniu swej roli z ukrycia, w tajemniczej korespondencji, w ważnych poufnych informacjach (...). Pod tymi upodobaniami Zygmunt wyczuwał w nim jednak obecność głębszej i istotniejszej pasji: żądzę działania, namiętny kult energii i czynu, pragnienie wpływania na bieg wydarzeń i kształtowania losów społeczeństwa". O przedwojennych tytułach Giedroycia Kisielewski napisał, że były "intelektualistyczno-rewolwerowe".
Redaktor był z tych ocen bardzo niezadowolony. O Kisielewskim mówił natomiast: „Jego poglądy były mi z gruntu obce. A zarazem miałem do niego dużą słabość za jego wielką odwagę. I za jego przekorę. To są cechy, które bardzo lubię i bardzo cenię. (…) Powinien był przez całe życie pisać wyłącznie felietony miast porywać się na powieści i na politykę. Był doskonałym felietonistą, a felieton był formą, w której wyraził się najpełniej”.

Poetka, tłumaczka i dysydentka, przyjaciółka Polski i Polaków, była jedną z siedmiu w ZSRS osób, które odważyły się w 1968 r. zaprotestować przeciwko agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. Za protest na Placu Czerwonym zapłaciła wyrokiem skazującym na przymusowy pobyt w szpitalu psychiatrycznym, co było jedną z praktyk sowieckiego sysytemu wobec opozycjonistów.
Była współzałożycielką i autorką samizdatowego pisma "Kronika bieżących Wydarzeń".
Zmuszona w 1975 r. do emigracji, osiedliła się w Paryżu, gdzie współpracowała z emigracyjnymi pismami rosyjskimi, ale też - z "Kulturą". W 2005 r. otrzymała polskie obywatelstwo i została laureatką nagrody im. Jerzego Giedroycia. "Znałam w swoim życiu tylko dwoje wielkich ludzi - Annę Achmatową i Jerzego Giedroycia" - powiedziała w jednym z wywiadów.

„Ważną postacią był dla mnie Jerzy Stempowski, który przyjeżdżał do „Kultury” mniej więcej raz na kwartał, z którym przez lata korespondowałem i do którego byłem bardzo przywiązany. Wysoko ceniłem jego eseistykę. Natomiast niekoniecznie liczyłem się z jego opiniami na tematy literackie, gdyż były często stronnicze” – opowiada w „Autobiografii na cztery ręce” Jerzy Giedroyc.

„[Ojciec przyszłego Redaktora] Ignacy Giedroyć pochodził ze zubożałej gałęzi prastarego rodu książąt litewskich. W Mińsku nie miał chyba żadnych krewnych. Jego ojciec, Bronisław Lucjan Giedroyć, zarządzał jakimś "folwarczkiem pod Śmiłowiczami" – to w zasadzie jedyne, co po upływie niemal stulecia mówił o nim Jerzy Giedroyć. Jednemu ze swych korespondentów opisywał wizytę u dziadka Giedroycia: "Zachowałem w pamięci – miałem chyba cztery lata – obraz wielkiego drzewa i psa". (...) Dużo więcej wiemy o rodzinie pani Franciszki Giedroyciowej, de domo Starzyckiej...”

– dzieje rodziny Giedroyciów skrupulatnie odtwarza Marek Żebrowski w książce „Jerzy Giedroyć. Życie przed „Kulturą””, bogato ilustrując je archiwalnym zdjęciami i dokumentami.

Korporacja „Patria”, „Bunt Młodych”, „Klub Złośliwych Szczeniaków”, gdzie „siedziało się razem na wódce i załatwiało sprawy państwowe, dublując Radę Ministrów” – pierwsze doświadczenia polityczne i redaktorskie Jerzego Giedroycia. Nieliczne zachowane zdjęcia, wspomnienia samego Redaktora, a także audycje Polskiego Radia z udziałem m.in. Henryka Giedroycia, prof. Andrzeja Ajnenkiela i dr. Marka Żebrowskiego, autora książki „Jerzy Giedroyć. Życie przed „Kulturą””.

Leopold Unger – od roku 1970 obecny na łamach „Kultury” jako „Brukselczyk”, szybko stał się jednym z jej bardziej cenionych autorów i jednym z bliższych współpracowników Redaktora. Często bywał w Maisons-Laffitte, co pokazują prezentowane tu fotografie.

Świadectwa z czasów szkolnych (np. przedwojenna legitymacja szkolna dla licealisty Giedroycia, uprawniająca do zniżek na przejazdy koleją; matura w Bukareszcie) oraz dokumenty związane ze służbą w Polskich Siłach Zbrojnych. Znajdziemy tu m.in. zaświadczenie o ukończeniu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty na Środkowym Wschodzie, pozwolenie na prowadzenie pojazdów wojskowych i przepustkę uprawniającą do przemieszczania się w rejonie Twierdzy Tobruk; zaświadczenie o zakończeniu służby w Polskich Siłach Zbrojnych i uprawnieniach do noszenia odznaczeń za udział w walkach.

Słynny duet fortepianowy Marek i Wacek tworzyli: Marek Tomaszewski oraz Wacław Kisielewski (syn Stefana Kisielewskiego - publicysty, pisarza i kompozytora). Grali z wielkimi sukcesami przez ponad 20 lat, koncertowali w salach na całym świecie. Bywali też w Maisons-Laffitte, a wracając z Paryża, Wacław przewoził książki „Kultury”.

"Moja współpraca z Gombrowiczem możliwa była tylko dzięki temu, że bezpośrednie kontakty między nami były bardzo rzadkie” – mówi Jerzy Giedroyc w „Autobiografii na cztery ręce”.

Wizytę w Maisons-Laffitte opisał też sam Gombrowicz w „Dzienniku” – reprodukcję tego fragmentu zamieszczamy obok. Jerzy Giedroyc przyznawał, że relacja jest wierna.

W archiwach Instytutu zachowało się zaledwie kilka zdjęć Gombrowicza, w tym jedno przedstawiające pisarza siedzącego na dywanie, w towarzystwie psa i niezidentyfikowanej pary. Nie zachował się opis, kiedy i gdzie fotografię tę wykonano, ani kim są towarzysze Gombrowicza. Według prof. Michała Pawła Markowskiego, którego poprosiliśmy o opinię, zdjęcie zostało wykonane w Argentynie, w roku 1940, w domu Marcelego Marcousa, dyrektora firmy zbożowej „Bunge & Born”, żonatego z Francuzką (oboje na zdjęciu). Państwo Marcousowie bardzo lubili gromadzić w swym domu Polaków i Gombrowicz był tam częstym gościem. Ponieważ firma ta istnieje do dziś czynimy starania o potwierdzenie tej tezy.

O Gombrowiczu mówią prof. Jan Błoński i Konstanty A. Jeleński. Audycje z RFI.

« Kultura » n’a pas été conçu pour être un magazine illustré. L’impression d’illustrations a toujours été (et est toujours) chère. Cependant, si vous regardez attentivement tous les issues du magazine, vous pouvez trouver ceci et cela. L’Éditeur a publié des illustrations rarement et seulement jusque dans les années 1960, après 1970 on n’en trouvera plus une seule. C’est dommage, étant donné qu’il pourrait utiliser les services d’artistes exceptionnels. Hormis une dizaine de cartes et graphiques illustrant des textes sur l’économie, qu’il convient de noter par souci d’ordre, on trouve dans « Kultura » principalement des reproductions d’œuvres de Józef Czapski. Il y en a dix-huit. Hormis Czapski, seul le peintre Zygmunt Turkiewicz apparaît comme illustrateur (deux fois).

Les reproductions des œuvres de J. Czapski sont deux séries d’esquisses d’un voyage aux États-Unis, dominées par des gratte-ciel dessinés à la hâte et des vues depuis la fenêtre du train. Nous avons également deux séries de deux images sur la maison de « Kultura » et deux minuscules croquis précis-variations de « Zurbaran » et « Z Cranach ». Ils accompagnent l’essai de Czapski. Le seul portrait imprimé dans « Kultura » est l’image de Jerzy Stempowski, publiée après la mort de l’écrivain. L’original est accroché au mur de l’atelier de Czapski dans la maison de l’Institut Littéraire.

Le lecteur d’aujourd’hui peut être impressionné par la description du tableau « Kawiarnia [Café]», imprimé dans le soi-disant échelle de gris. Les éditeurs exercent notre imagination de la manière suivante : « L’image montre un homme (jaunes gris) sur un fond de verre dépoli (verts bleus mats), parmi des chaises faites de cinabre, de rouges et de bruns ».

« J’ai vécu à Minsk jusqu’en 1916 […] L’armée polonaise, c'est-à-dire le Corps de Dowbor, était également stationnée à Minsk ; beaucoup d’amis et de relatifs qui étaient dans la maison et que j’ai rencontrés y ont servi. Grâce à eux, je suis entré en contact avec la légende de Piłsudski ; ses portraits imprimés ont atteint Minsk et Moscou, tout comme les chants légionnaires. C’est alors que ma fascination pour Piłsudski a commencé », se souvient Jerzy Giedroyc dans son « Autobiographie à quatre mains ». Dans la maison de Kultura, on peut voir de nombreuses traces de cette fascination ; photos et gravures du Maréchal dans le bureau de la rédaction et dans le jardin d’hiver ; photos, copies d’articles, cartes postales dans les archives…

Les premiers numéros de « Kultura », les premiers articles, obtenant des fonds pour l’activité ‑ dans les mémoires des membres de l’équipe éditoriale. Débuts à Rome et premier siège de l’Institut Littéraire de Maisons-Laffitte près de Paris ‑ dans une maison de l’avenue Corneille. La maison en ruine et encombrée, qui servait d’entrepôt, a été nettoyée par tous ensemble ‑ après un long moment, ils ont découvert… une cuisine. Les photos incluses dans cette collection montrent l’effet d’un nettoyage long et laborieux. Les auteurs des photos ont également immortalisé l’Éditeur debout parmi les potagers – s’occuper du potager était également la responsabilité des membres de l’équipe.

L’Institut « De Corneille » a fonctionné pendant sept ans. Ce n’était, comme le dit Jerzy Giedroyc, « pas un kibboutz, pas un ordre religieux ». Le groupe de personnes susmentionné constituait une équipe bien coordonnée. Selon l’Éditeur, ils étaient liés par leur expérience commune dans le II Corps. « L’armée rassemble les gens», ajoute-t-il. « On quittait l’armée, on ne s’attendait pas à rejoindre la société », renchérit Józef Czapski dans un autre enregistrement.

Ce n’est pas un hasard si la liste des premières publications de la « Kultura » naissante comprenait deux articles : « Le Catéchisme des pèlerins polonais » de Mickiewicz (avec une introduction de Gustaw Herling-Grudziński) et « Prometeusze » [Prométhées] de Stanisław Szpotański – « un livre qui montre que la vie en exil est extrêmement dure et se termine souvent tragiquement », explique Jerzy Giedroyc dans « Autobiografia na cztery ręce » [Autobiographie à quatre mains]. « J’ai choisi ce livre, ainsi que Le Catéchisme, très délibérément et consciemment, car je le considérais comme une mise en garde contre l’émigration », a-t-il ajouté.

Dans les entretiens présentés ici, Jerzy Giedroyc, ainsi que d’autres membres de l’équipe « Kultura », évoquent différentes conceptions de l’émigration, ses « vagues » successives, les premières années difficiles (et pas seulement les premières) et les relations avec les autres émigrés.

Il est impossible de parler de « Kultura » sans mentionner le Général Władysław Anders. Jerzy Giedroyc a servi sous ses ordres grâce à Józef Czapski, et c’est là qu’il a rencontré Zofia Hertz. Anders a créé l’Institut Littéraire, a nommé Giedroyc à la tête de cette organisation et a accordé un prêt à cet effet. Indépendamment des différences ou des différends qui les ont ensuite divisés, l’équipe de « Kultura » a maintenu son respect et sa sympathie pour le Général, et il lui a rendu la pareille.

Le Congrès pour la liberté de la culture a été créé en juin 1950 à Berlin. Comme le raconte Jerzy Giedroyc dans la vidéo ci-jointe, l’invitation des représentants de « Kultura » au congrès d’organisation revient à leur ami James Burnham, l’un des initiateurs du projet. La participation au Congrès a permis d’établir des contacts avec le monde intellectuel d’Europe de l’Ouest et d’Amérique, et la coopération s’est traduite, entre autres, par la création de la Collège de l'Europe libre à Strasbourg pour les étudiants d’Europe de l’Est. A côté, on peut voir des photos d’archives du Congrès – « Kultura » était représentée, à part Jerzy Giedroyc, par Józef Czapski.

Visitez la maison de Kultura ! Ecoutez Czeslaw Milosz et Witold Gombrowicz ! Regardez Jan Lebenstein !

„Pisanie na emigracji to składanie rękopisów do dziupli w drzewie” – przypomina pogląd Czesława Miłosza w zamieszczonym tu nagraniu wideo Jerzy Giedroyc. Dodaje jednak, że sam poeta – laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1980 roku – jest dowodem fałszywości tej tezy.

Gdy Miłosz zdecydował się w 1951 roku pozostać na Zachodzie, to właśnie w Domu „Kultury” znalazł schronienie. Sam Miłosz przyznaje w jednym z zamieszczonych tu nagrań, że nie było to współistnienie „pokojowe” – dochodziło do awantur, ostrych starć. Niemniej Giedroyc publikował jego książki, a „Kultura” była jedynym pismem, które broniło go mimo jego „dość aroganckiej pozycji”.

En fait, Maisons-Laffitte n'abrita que le premier siège de « Kultura », avenue Corneille. La maison du 91 avenue de Poissy - dernière adresse de Jerzy Giedroyc - est située à Mesnil-le-Roi. Mais par habitude, la première adresse : « Maisons-Laffitte » a collé à « Kultura ».

L'Institut Littéraire rachète la maison fin 1954, après avoir été évincé de son premier siège. Cela a été possible grâce à l'aide d'amis fortunés et à une collecte de fonds auprès des lecteurs de « Kultura ». Les bureaux étaient aménagés au rez-de-chaussée, les chambres au premier étage. Les invités ont passé la nuit dans le pavillon près de la maison.

Armoires, hall, jardin d'hiver, point relais... - photos d'antan et d'aujourd'hui.

« Et enfin, Józio Czapski. Ses fonctions dans la gestion de Kultura ne sont pas définies. Il a dû lui rendre de grands services dans les temps anciens difficiles, en tant que questeur et collecteur de fonds, aux États-Unis et en Amérique du Sud », a rappelé Wacław Zbyszewski dans l’article « Zagubieni romantycy » [Romantiques perdus] (Kultura, n° 10, 1959).

Et c’est ainsi que Zbyszewski caractérise encore le rôle de Czapski dans la petite communauté de Kultura : « Czapski a certainement rendu et continue de rendre de grands services à Kultura en tant que ministre sui generis des affaires étrangères : il a une double facilité à nouer des relations et des amitiés, à la fois en tant qu’artiste et en tant que comte, car ces deux groupes sociaux – l’aristocratie et la bohème ‑ sont les plus internationaux, les moins rigides, les moins étroits d’esprit vis-à-vis des étrangers. Mais ces mérites réels, concrets de Czapski sont sans importance en comparaison de sa contribution à la vie spirituelle, personnelle, sociale et intérieure du petit cercle de Laffitte. Giedroyc donne à Kultura le sens de la Mission, Zygmunt amène les idéalistes sur le terrain dur de la réalité. Zosia donne beaucoup d’énergie furieuse et la chaleur du nid familial. Et Józio Czapski ajoute un baiser de fantaisie à l’ensemble ».

Dom „Kultury” – zgodnie z życzeniem Redaktora – nie został zamieniony w muzeum, jego drzwi są nadal dla wszystkich otwarte (po wcześniejszym umówieniu się!. Niektórzy goście dają się namówić na krótką wypowiedź do kamery, starzy bywalcy wspominają dawnych mieszkańców, młodsi dzielą się wrażeniami…

Vernissage de l’exposition « Jerzy Giedroyc et son œuvre ». 24 novembre 2014 à la Bibliothèque Nationale de Varsovie. L’exposition a été inaugurée par Tomasz Makowski ‑ directeur de la Bibliothèque Nationale, Wojciech Sikora ‑ président de l’Institut Littéraire, et Jacek Miler du ministère de la Culture et du Patrimoine National. L’exposition a été préparée par Małgorzata Ptasińska et graphiquement conçue par Marek Zalejski.

Au cours de ses longues années d'existence, l’Institut Littéraire a rassemblé de nombreuses œuvres artistiques. L’Institut n’était pas un musée d'art. Pour des raisons évidentes, sa collection n’a pas été créée selon un plan particulier. C’est plutôt le témoignage de visites, de contacts, et souvent d’amitié avec des artistes associés à « Kultura ». La plupart des œuvres de l’inventaire de l’Institut proviennent de dons.

Sans aucun doute, le personnage le plus important qui a marqué cette institution est Józef Czapski, résident de longue date de la maison de Maisons-Laffitte. C’est ici qu’il a écrit, dessiné et peint pendant presque toute la période de sa vie bien remplie d’après-guerre. Aujourd’hui, une galerie de ses portraits, représentant des personnalités qui ont marqué l’histoire de notre culture, orne l’escalier menant au premier étage. On peut y voir les images de : Zygmunt Hertz, Marek Hłasko, Gustaw Herling-Grudziński, Jerzy Giedroyc, Stefan Kisielewski, Józef Łobodowski, Sławomir Mrożek et Bohdan Osadczuk. La collection de l’Institut comprend également d’autres compositions à l’huile de l’artiste, représentant des scènes de genre et des natures mortes. La collection est complétée par de nombreuses œuvres sur papier ‑ esquisses à l’encre et aquarelles, décorant en partie les murs, en partie dissimulées dans des tiroirs. Plusieurs d’entre eux, croqués en Irak, ont une valeur documentaire, rappelant son parcours pendant les années de guerre.

Un autre peintre qui a fortement marqué sa présence à l’Institut est Jan Lebenstein. Parmi la douzaine de ses œuvres, il convient de noter des titres tels que Sainte Paule, Image Double, Enlèvement de l'Europe, dans lesquels on retrouve des motifs typiques fantastiques-surréalistes à forte saveur érotique. L’œuvre la plus originale de Lebenstein, constituant une partie indissociable de la maison de l'avenue de Poissy, est sans doute la fenêtre de la chambre de Zygmunt Hertz, peinte dans les années 1970. Des planches lithographiées décorent également l'une des chambres du premier étage.

Parmi les artistes proches de « Kultura » par sa relation avec un autre collaborateur - Konstanty A. Jeleński - il y a sa compagne de vie Léonor Fini. Outre plusieurs compositions poétiques sur papier, un masque tridimensionnel peint sur un morceau d’écorce attire l’attention.

À son tour, la peintre Arika Madeyska, connue dans les milieux artistiques parisiens, a laissé ici sept de ses œuvres, dont deux insolites - ce sont des coffres peints, l’un dans le style africain, l'autre dans le style kachoube.

La peinture naïve est représentée par trois aquarelles de Nikifor. Il y a aussi l’occasion de voir deux peintures de Henryk Józefski, mieux connu pour son indépendance et ses activités politiques.

Parmi les classiques de la peinture polonaise, il convient de mentionner Jan Cybis, représenté par une huile et deux aquarelles, et des peintures individuelles de Rafał Malczewski, Włodzimierz Terlikowski, Marek Oberländer, Tomasz Dominik et d’autres.

La collection de peintures est complétée par des graphiques par, entre autres, Brandel, Jastrzębowski, Czermański et Kulisiewicz, un certain nombre de gravures des XVIIe-XIXe siècles et des cartes liées à l'histoire de la Pologne, qui ont été rassemblées par Jerzy Giedroyc et Zygmunt Hertz. L’ensemble de la collection d’environ 150 pièces brièvement décrites ici a été inventoriée en 2011.

Krzysztof Zagrodzki

Dans les années 1970 et 1980, les livres publiés par Giedroyc, ainsi que les numéros d’archives de Kultura, étaient un trésor de textes pour les éditeurs indépendants d’opposition en Pologne. Les maisons d’édition dites « clandestins » (« deuxième circuit » de publications ‑ le « premier circuit » sont des maisons d’édition officielles, agréées par la censure) ont publié illégalement des textes qui n’étaient pas disponibles en Pologne en raison de la censure. Le phénomène de l’édition clandestine existait dans de nombreux pays du bloc soviétique (par exemple le samizdat en URSS), mais c’est en Pologne qu’il a atteint ses plus grandes proportions. Une grande partie des livres du deuxième circuit sont des réimpressions des publications de l’Institut Littéraire. Les best-sellers sur ce marché sont devenus, entre autres : les livres de Witold Gombrowicz, Stanisław Barańczak, Gustaw Herling-Grudziński, Czesław Miłosz, Leszek Kołakowski, Stanisław Swianiewicz, Paweł Zaremba, Marek Hłasko, Stefan Kisielewski, George Orwell, Melchior Wańkowicz et bien d’autres… Nous vous présentons ici les couvertures de quelques réimpressions « clandestins » de livres d’IL.