Instytut Literacki to wydawnictwo założone i prowadzone przez Jerzego Giedroycia w latach 1946-2000. Po jego śmierci IL kierowała Zofia Hertz (2000-2003), a po jej odejściu Henryk Giedroyc (aż do śmierci w 2010 r.).
IL wydawał przede wszystkim miesięcznik „Kultura” (637 numerów), kwartalnik „Zeszyty Historyczne” (171 numerów) oraz publikował książki. W latach 1946-47 ukazało się 26 książek, w Paryżu w 1atach 1947-52 – dziewięć, a od stycznia 1953 w ramach Biblioteki „Kultury" 378 (nie licząc „Zeszytów Historycznych”).
Instytut Literacki powstał w Rzymie przy 2. Korpusie Polskim na początku 1946 r. Dzięki pożyczce z funduszów 2. Korpusu IL kupił drukarnię, a wydawnictwo zarejestrowano jako Casa Editrice Lettere.
Wolne słowo, czyli niepodległość
Wobec niepomyślnego dla Polski zakończenia wojny i utraty suwerenności Giedroyc postanowił rozpocząć na emigracji długofalową działalność kulturalną i polityczną, obliczoną nie na cele doraźne, lecz na trwałe kształtowanie postaw Polaków w kraju i na emigracji. Kapitulanctwo aliantów wobec Związku Sowieckiego, a także bezradność i chwiejność opinii publicznej Zachodu w stosunku do komunizmu uświadomiły Giedroyciowi, że wszelka działalność niepodległościowa Polaków musi być oparta na samodzielności i solidnych podstawach organizacyjnych. Stąd najważniejszą zasadą działania IL była niezależność finansowa i niewiązanie się z żadną z istniejących na emigracji partii politycznych.
Wydawnictwo Giedroyc traktował od początku jako emigracyjną instytucję kulturalną. Rozumiał bowiem, że wolne słowo jest niezbędnym warunkiem ubiegania się o niepodległość. Obok utworów literackich chciał wydawać dzieła myśli politycznej i społecznej. W szkicu programu wydawniczego z 1946 r. pisał, że „zaznajomienie czytelników z jej dorobkiem i rozwojem [...] wprowadzi ich w proces myślowy, który doprowadzić musi w konsekwencji do urządzenia życia polskiego na zasadach równouprawnienia politycznego, sprawiedliwości społecznej i poszanowania praw i godności człowieka. Idą czasy, gdy książki, jakich w tym dziale dostarczy czytelnikowi Instytut Literacki, znać będzie musiał nie tylko każdy działacz polityczny i społeczny, ale każdy współczesny kulturalny Polak”.
„Pielgrzymowanie dla wolności"
Jednym z pierwszych tomów były „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego” z programowym wstępem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, aktualizującym Mickiewiczowską ideę „pielgrzymowania dla wolności". Oprócz utworów o wysokiej randze artystycznej, jak „Dziennik podróży do Austrii i Niemiec” Jerzego Stempowskiego czy „Portret Kanta i trzy essaye o wojnie” Bolesława Micińskiego, prócz antologii noweli wojennej „W oczach pisarzy”, IL wydawał literaturę popularną m.in. trylogię Sergiusza Piaseckiego: „Jabłuszko”, „Spojrzę ja w okno...”, „Nikt nie da nam zbawienia...” Ważną pozycją w okresie rzymskim były wznowienia utworów Sienkiewicza, Reymonta, Sieroszewskiego, Struga, Kadena-Bandrowskiego. IL publikował również przekłady. Książki rzymskie mają już charakterystyczną okładkę IL, zaprojektowaną przez Stanisława Gliwę. W Rzymie IL wydawał i drukował również książki zamówione przez wojsko. W czerwcu 1947 r. ukazał się pierwszy zeszyt „Kultury”, zamierzonej jako kwartalnik, podpisany przez Giedroycia i Herlinga-Grudzińskiego. Demobilizacja 2. Korpusu Polskiego, rosnąca konkurencja drukarń włoskich, oddalenie Rzymu od głównych skupisk emigracji, a przede wszystkim niedostateczne możliwości komunikacji z krajem skłoniły Giedroycia do sprzedaży drukarni i przeniesienia IL w lipcu 1947 r. do Paryża. Zaciągnięte pożyczki zostały w całości spłacone; Instytut uniezależnił się od wojska finansowo, a po demobilizacji wiosną 1948 r. również organizacyjnie.
Francja – stablilizacja
We Francji IL znalazł siedzibę w Maisons-Laffitte pod Paryżem (najpierw na r. Corneille).
W owym czasie ustabilizował się skład redakcji. Oprócz Giedroycia tworzyli go: Zofia Hertz, Zygmunt Hertz i Józef Czapski. W 1952 r. do zespołu dołączył Henryk Giedroyc. Kapitał obrotowy, jakim dysponował IL po sprzedaży drukarni w Rzymie i przeprowadzce do Paryża, był niewielki i pozwalał tylko na wydawanie „Kultury", która została przekształcona w miesięcznik. Jej podwójny zeszyt ukazał się jesienią 1947 r.
Do 1953 r. książki wydawane były sporadycznie. Rosnąca stale liczba prenumeratorów uczyniła w ciągu kilku lat pismo dochodowym. Zyski pozwoliły wznowić w 1953 r. wydawanie książek. Pierwszym tomem Biblioteki „Kultury" była książka Witolda Gombrowicza zawierająca „Trans-Atlantyk” i „Ślub”. W tymże roku wyszedł też „Zniewolony umysł” Czesława Miłosza. Od tej pory obaj pisarze wydawali w IL wszystkie swoje utwory.
Obok pisarzy o ustalonej już pozycji Giedroyc wydaje systematycznie, począwszy od 1954 r., debiutantów (Marian Pankowski, Leo Lipski, Andrzej Chciuk). Wznawia powieść Stanisława Rembeka „W polu” (1958) i rozpoczyna współpracę z pisarzami mieszkającymi w kraju. Równocześnie z literaturą ukazują się dzieła politologiczne, socjologiczne i filozoficzne takich autorów, jak: James Burnham, Raymond Aron, Jeanne Hersch, Aleksander Hertz, Daniel Bell, Milovan Dżilas, Simone Weil, Albert Camus, Wiktor Sukiennicki.
Od początku Giedroyc konstruuje swój plan wydawniczy tak, by poszerzyć horyzonty debaty o Polsce, dostarczyć nowych przesłanek i argumentów.
Rozpowszechnianie wydawnictw IL w Polsce było urzędowo zakazane, toteż przystosowywano je do przewozu przez granicę: np. „1984” George'a Orwella wyszedł pod okładką z reprodukcją sowieckiego plakatu, „Zdobycie władzy Miłosza” - jako „Wyzwolenie” Zygmunta Kornagi wydane przez Stowarzyszenie Budowniczych Polski Ludowej im. Wandy Wasilewskiej. Ważniejsze teksty z „Kultury" i „Zeszytów Historycznych” ukazują się również w postaci nadbitek (ok. 100 tytułów). Są one wraz z książkami wysyłane do kraju w liczbie kilkuset egzemplarzy miesięcznie na adresy wybranych osób.
W latach osiemdziesiątych 15 książek IL zostało wznowionych jako miniatury na papierze biblijnym, ponadto 30 numerów „Zeszytów Hist." i 11 numerów „Kultury".
W nowym domu
W 1954 r. IL musiał opuścić wynajmowany do tej pory dom. Dzięki pomocy przyjaciół i zbiórce wśród czytelników możliwy był zakup własnej siedziby przy 91, av. de Poissy w Maisons-Laffitte. Dzięki ofiarności czytelników dom został w ciągu dwóch lat spłacony. Stale napływające wpłaty pozwoliły na utworzenie Funduszu „Kultury". Gromadzone pieniądze wydatkowane były wyłącznie na potrzeby krajowe i na pomoc potrzebującym na emigracji. „Przerzucanie pomostu pomiędzy Polakami, którzy żyją, tworzą i pracują w kraju, i pomiędzy nami, którzyśmy wybrali świadomie emigrację polityczną, jest tylko kwestią taktu, zdrowego rozsądku i uczciwego podziału ról" - czytamy w deklaracji zespołu „Kultury" z 1947 r.
Wiedzę o kraju w okresie stalinizmu sumowało i porządkowało pięć tomów studiów tematycznych ukazujących się w 1atach 1952-53 jako „zeszyty krajowe »Kultury«".
Po 1956 r. z IL nawiązali kontakt autorzy zamieszkali w kraju, m.in. Stefan Kisielewski, Witold Jedlicki, Artur Maria Swinarski, Andrzej Stawar. W siedzibie IL znajdowali schronienie i gościnę pisarze z kraju (Miłosz, Hłasko, Stawar). Tu wydawali swoje pierwsze na emigracji książki (prócz wyżej wymienionych): Henryk Grynberg, Piotr Guzy, Leszek Kołakowski, Włodzimierz Odojewski, Leopold Tyrmand i in.).
Premiery, wznowienia i debiuty
Giedroyc wydaje zarówno książki autorów uznanych (m.in. Jerzy Stempowski, Stanisław Vincenz, Kazimierz Wierzyński, Józef Wittlin), jak i debiutantów (Halszka Guilley-Chmielowska, Leo Lipski, Zygmunt Haupt). Redaktor jako wydawca wiele uwagi poświęca dziejom i kulturze narodów Europy Wschodniej, a zwłaszcza Ukrainy. W języku ukraińskim wyszła antologia literatury ukraińskiej z 1. 1917-33 w opracowaniu Jurija Ławrynenki pt: „Rozstriliane widrodżennia” (Rozstrzelane odrodzenie, 1959), a także książki: „Ukraina 1956-1968” Iwana Koszeliwca, „Polityka narodowościowa ZSSR” Borysa Lewyćkiego. Przemilczaną w PRL i ZSRR rocznicę ugody hadziackiej IL uczcił książką Stanisława Kota pt. „Jerzy Niemirycz. W 300-lecie ugody hadziackiej” (1960). W 1987 r. ukazał się przekład pracy Daniela Beauvois „Polacy na Ukrainie 1831-1864”. O rewolucji węgierskiej traktuje antologia przekładów pt. „Węgry” (1960). W 1966 r. wyszedł tom „Dialog polsko-niemiecki w świetle dokumentów kościelnych”. Sekretny kontakt z Andriejem Siniawskim i Julijem Danielem zaowocował kilkoma książkami, które utorowały autorom drogę do wydawców na całym świecie. Wśród tłumaczonych autorów rosyjskich są m.in.: Świetlana Allilujewa, Andriej Amalrik, Borys Pasternak, Andriej Sacharow i Aleksander Sołżenicyn. Ukazują się antologie opowiadań rosyjskich, zbiory dokumentów („Przeciw niewolnictwu. Głos wolnej Rosji”, 1973). „Doktor Żiwago” Pasternaka miał trzy wydania i rekordowy jak na stosunki emigracyjne nakład 11 tys. egz. IL publikuje także przekłady na języki obce (Cmentarze Hłaski po czesku, liryka Łobodowskiego w przekładzie ukraińskim.) i utwory w obcych językach - (Siniawskiego i Aleksieja Remizowa po rosyjsku, a „Powszechna Deklaracja Praw Człowieka” wychodzi w językach wschodnioeuropejskich). Ukazały się ponadto numery specjalne „Kultury" w języku rosyjskim, czeskim, słowackim i niemieckim.
„Krajowcy”
W latach siedemdziesiątych w IL pojawiły się pierwsze wydania książek pisarzy mieszkających w kraju. Szlak utorował Stefan Kisielewski, który w 1967 r. pod pseudonimem Tomasz Staliński rozpoczął u Giedroycia publikację swoich powieści. W rok później. Jerzy Andrzejewski pod własnym nazwiskiem ogłosił „Apelację”. Nastęnie ukazały się m.in. książki: Kazimierza Orłosia, Bogdana Madeja i Wiktora Woroszylskiego (proza), Kazimierza Brandysa (eseistyka), Jacka Bierezina (poezja), Stanisława Barańczaka (poezja, eseistyka i krytyka lit.), Ryszarda Krynickiego (poezja), Władysława Bieńkowskiego, Adama Michnika, Jacka Kuronia, Jakuba Karpińskiego (publicystyka polityczna), Janusza Szpotańskiego (satyra). W latach osiemdziesiątych kilka tomów opowiadań ogłosił Marek Nowakowski.
Oferta wydawnicza, czyli... wszystko
Publikacje IL reprezentują wszystkie rodzaje i gatunki lit.: liryka (m.in. Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz, Kazimierz Wierzyński, Adam Zagajewski), powieść (m.in. Witod Gombrowicz, Józef Mackiewicz, Czesław Miłosz, Teodor Parnicki, Jarosław Marek Rymkiewicz, Zofia Romanowiczowa, Czesław Straszewicz, Leopold Tyrmand, przekłady: m.in. utworów Grahama Greena, Arthura Koestlera, George’a Orwella, Aleksandra Sołżenicyna), dramat (Ryszard Bugajski – scenariusz, Witold Gombrowicz, Sławomir Mrożek, Artur Maria Swinarski), reportaż (Jerzy Działak – antologie reportażu krajowego: Znasz-li ten kraj?, Polska „Solidarności", Józef Kuśmierek, Jacek Trznadel), epistolografia (Zofii Hertz).
Wyjątkowo licznie reprezentowana jest eseistyka: od „Rodzinnej Europy” Miłosza, „Oka” Czapskiego, „Esejów dla Kassandry” Stempowskiego, „Orfeusza w piekle XX wieku” Wittlina, „Po stronie pamięci” Vincenza po „Upiory rewolucji” Herlinga-Grudzińskiego, „Zbiegi okoliczności” Jeleńskiego i książki Jana Józefa Lipskiego, Jarosława Marka Rymkiewicza.
Wśród tomów diarystycznych są m.in.: „Dzienniki” Gombrowicza, „Szkice piórkiem” Bobkowskiego, „Od Berdyczowa do Rzymu” Stempowskiego, „Dziennik pisany nocą” Herlinga-Grudzińskiego, „Rok myśliwego” Miłosza, „Amerykańskie cienie” Wojciecha Karpińskiego.
Giedroyc wydaje również dzieła naukowe takich autorów jak Daniel Beauvois, Michał Heller, Wacław Lednicki, Stanisław Kot, Piotr Wandycz i Leszek Kołakowski.
Reprezentowana jest również krytyka literacka (Maria Danilewicz Zielińska, Wojciech Skalmowski). W ramach Biblioteki „Kultury" ukazują się serie „Dokumenty" i „Archiwum Rewolucji". W latach osiemdziesiątych Giedroyc wydaje zbiory publicystyki politycznej z kraju (Wojciech Giełżyński, Zdzisław Najder, Adam Michnik, Roman Zimand ps. Leopolita).
Z pomocą wydawnictwom niezależnym
Wydawnictwa IL były najważniejszym i najbogatszym źródłem wznowień i przedruków dla niezależnej prasy i wydawnictw. Bibliografia przedruków krajowych obejmująca lata 1977-90 liczy 1073 pozycje. IL przekazywał z funduszy własnych i składek znaczne sumy na podziemną działalność wydawniczą. Giedroyc wysłał do kraju również kilkadziesiąt tysięcy wydanych na Zachodzie książek i czasopism oraz sprzęt poligraficzny.
Waga artystyczna, historyczna i naukowa publikowanych przez IL dzieł, ich rozmaitość tematyczna i gatunkowa, wreszcie wolność od cenzury i presji politycznej każą uznać IL za najważniejsze polskie wydawnictwo drugiej połowy XX wieku.
opracowano na podstawie artykułu Andrzeja Stanisława Kowalczyka z „Leksykonu kultury polskiej poza krajem – od roku 1939”. wyd. TN KUL Lublin 2000
