ZUZANNA DZIEDZIC
Artykuł przygotowany przez Zuzannę Dziedzic. Autorka jest studentką polonistyki w Uniwersytecie Warszawskim, była stażystką w Instytucie Literackim i stale współpracuje z portalem kulturaparyska.com.
***
Listopad 1963 r. Indie rozpoczynają program kosmiczny, a Walt Disney decyduje, że nowy park rozrywki ulokuje na Florydzie. Agata Christie publikuje „Przyjdź i zgiń”, trzydziestą pierwszą powieść z Herculesem Poirot, w kinach można zobaczyć „Szaradę” z Audrey Hepburn i Carym Grantem. W Wietnamie Południowym puczyści inspirowani przez CIA mordują prezydenta Jeana Baptiste’a Ngô Đình Diệma, a w Stanach Zjednoczonych zamachowiec strzela śmiertelnie do prezydenta Johna F. Kennedy’ego. W wyniku eksplozji podwodnego wulkanu u wybrzeży Islandii wyłania się wyspa Surtsey. Wiedeńska gazeta Volksstimme ujawnia nazwisko oficera, który aresztował Annę Frank. I Sekretarzem KC PZPR jest Władysław Gomułka, I Sekretarzem KC KZPR w ZSSR – Nikita Chruszczow. Przy próbie przekroczenia muru berlińskiego giną Klaus Schröter i Dietmar Schulz. W Wielkiej Brytanii umierają C.S. Lewis i Aldous Huxley, The Rolling Stones wydają pierwszą autorską piosenkę, a The Beatles – album „With the Beatles”. Umiera Stanisław Ossowski. FBI na rozkaz J. Edgara Hoovera zakłada podsłuch w domu Martina Luthera Kinga. Olga Koszutska reżyseruje w Gorzowie Wielkopolskim „Grupę Lakoona” Różewicza, a Ludwik René w Warszawie – „Wizje Simony Machard” Brechta.
Tymczasem w Maisons‑Laffitte, w domu przy Avenue de Poissy 91, Jerzy Giedroyc i współpracownicy jak zwykle pracują niestrudzenie. Przygotowują do druku grudniowy numer „Kultury”, ale trwają też prace nad styczniowym (i nad kilkoma książkami). Na początku miesiąca Giedroyc zmaga się z grypą, ale nie pozwala sobie na odpoczynek. Korespondencję prowadzi nieprzerwanie do 21 listopada, kiedy to odpisuje na ostatnie listy, a wieczorem wyjeżdża do Londynu. Do końca miesiąca nie napisze już żadnego listu w Maisons‑Laffitte, choć powróci do domu rankiem 28 listopada, po kilkudniowym pobycie wypełnionym służbowo-towarzyskimi spotkaniami. W agendzie z tego okresu z nazwiska wymieniono m.in. Pawła Zarembę, Juliusza Mieroszewskiego, Kazimierza Okulicza, Franciszka Wilka, Marię Danilewiczową i Leopolda Łabędzia. Niekiedy notatki wskazują również na miejsce spotkania: hotel Cumberland tylko raz ustąpił innemu miejscu, czyli serwującej polską kuchnię restauracji Daquise (obie placówki wciąż są czynne). Po powrocie Giedroyc wraca do pracy, ale odpisywanie na listy wznawia dopiero w grudniu.
Równoległa lektura przedstawionych poniżej listów pozwala stwierdzić, jakie wątki zajmowały Giedroycia w listopadzie 1963 r. Znaczącą kwestią pozostawała, jak zawsze, praca nad „Kulturą” – poszukiwanie autorów i ponaglanie ich, zajmowanie się korektami itd. Niekiedy należało uspokoić kogoś, kogo tekst już był na składzie – przypadek Marka Hłaski, którego żona próbowała wycofać książkę (prawie na pewno na prośbę pisarza), jest tu najbardziej dramatyczny. Redaktor otrzymywał też komentarze od czytelników na temat tekstów z poprzednich numerów. Wielkie poruszenie wzbudził tekst Władysława Michniewicza „Śmierć płk. Hańczy”, godzący w dobre imię środowiska generała Andersa. Nie cichły echa po zmanipulowanym wywiadzie z Witoldem Gombrowiczem, który ukazał się „Życiu Literackim” i przysporzył autorowi, bardzo przecież czułemu na swoim punkcie, mnóstwo niechęci (zarzucano Gombrowiczowi umniejszenie cierpień, jakich Polacy doznali ze strony Niemców podczas II wojny światowej). Giedroyc umożliwił Gombrowiczowi publikację obszernej polemiki na łamach „Kultury”. Alicja Iwańska brała się za organizowanie wymiany intelektualnej i współpracy między naukowcami polskiego pochodzenia w Stanach Zjednoczonych, a Jerzy Stempowski popadł w przygnębienie po wizycie młodzieży z PRL-u, która przedstawiła mu ponurą wizję socjalistycznej rzeczywistości. Giedroyc próbował zorganizować fundusze na publikację pamiętników Wincentego Witosa – i chociaż do wydania książki doszło, to przedsięwzięcie okazało się finansową klapą. Wiele osób, w tym samego Redaktora, zasmuciła śmierć socjologa Stanisława Ossowskiego; również morderstwo prezydenta USA Kennedy’ego wzbudziło wiele emocji. Aleksander Wat, rozczarowany komunizmem, próbował ułożyć sobie życie na Zachodzie, a Melchior Wańkowicz wciąż aklimatyzował się w kraju, do którego atmosfery nie mógł przywyknąć, ale z którego nie pragnął już nigdy wyjeżdżać.
Krótkie podsumowanie listopada 1963 r. w korespondencji Giedroycia w liczbach:
Poniżej prezentujemy listy oznaczone dokładnymi datami. Kliknięcie nazwiska danej osoby prowadzi do powiązanego z nią listu.
1 listopada: Redaktor pisze do Andrzeja Stypułkowskiego, a do Redaktora piszą Michał Borwicz, Józef Czapski, Zbigniew Jordan i Polish Research Centre.
2 listopada: Redaktor pisze do Witolda Gombrowicza, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Witolda Jedlickiego, Aleksandra Małachowskiego, Władysława Michniewicza, Stefana Mierzwy, Tymona Terleckiego i Eweliny Żółtowskiej, a do Redaktora piszą Benedykt Heydenkorn, Gustaw Herling-Grudziński, Szymon Szyszman, Tymon Terlecki, Aleksandra Zagórska i przedstawiciele Union des Syndicalistes.
3 listopada: do Redaktora piszą Adam Czerniawski, Witold Gombrowicz, Melchior Wańkowicz i Aleksander Wat.
4 listopada: do Redaktora piszą Witold Gombrowicz, Alicja Iwańska i Stefan Mayer.
5 listopada: do Redaktora pisze Benedykt Heydekorn.
6 listopada: Redaktor pisze do Zygmunta Haupta, a do Redaktora piszą Maria Danilewicz-Zielińska, Józef Gawłowicz i Wiktor Sukiennicki.
7 listopada: do Redaktora piszą Zbigniew Brzeziński, Witold Jedlicki, Izaak A. Langnas, Kazimierz Okulicz, Jerzy Stempowski i Kazimierz Wierzyński.
8 listopada: do Redaktora piszą Michał Borwicz, kustosz Biblioteki Jagiellońskiej i Witold Gombrowicz.
9 listopada: Redaktor pisze do Witolda Gombrowicza, Benedykta Heydenkorna i Konstantego Jeleńskiego, a do Redaktora piszą Maria Danilewicz-Zielińska, Witold Gombrowicz, Aleksander Wat i Aleksandra Zagórska.
10 listopada: Redaktor pisze do Kazimierza Okulicza i Tymona Terleckiego, a do Redaktora piszą Stefan Kozłowski i Roman Szczurkowski.
11 listopada: Redaktor pisze do Adama Czerniawskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Franciszka Wilka i Kazimierza Wierzyńskiego, a do Redaktora piszą Piotr Rawicz i przedstawiciel Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych.
12 listopada: do Redaktora piszą Witold Gombrowicz, Andrzej Korboński i Kazimierz Okulicz.
13 listopada: Redaktor pisze do Witolda Jedlickiego, a do Redaktora piszą Michał Borwicz, Konstanty Jeleński i Franciszek Wilk.
14 listopada: Redaktor pisze do Mieczysława Giergielewicza, Witolda Gombrowicza i Kazimierza Okulicza, a do Redaktora piszą Franciszek Wilk (raz i drugi) i Andrzej Chciuk.
15 listopada: do Redaktora piszą Alfred Berlstein, Gustaw Herling-Grudziński i Wacław Iwaniuk.
16 listopada: Redaktor pisze do Benedykta Heydenkorna i Danuty Mostwin, a do Redaktora piszą Jonas Dainauskas, Zdzisław Miłoszewski i Tymon Terlecki.
17 listopada: Redaktor pisze do Andrzeja Chciuka, Józefa Fryda, Alicji Iwańskiej, Zdzisława Miłoszewskiego, Jerzego Stempowskiego, Piotra Wandycza, Franciszka Wilka i Augusta Zamoyskiego, a do Redaktora piszą Wacław Chocianowicz, Witold Gombrowicz, Witold Jedlicki i Jerzy Stempowski.
18 listopada: Redaktor pisze do Konstantego Jeleńskiego, Witolda Jedlickiego i Zbigniewa Jordana, a do Redaktora pisze Witold Jedlicki.
19 listopada: Redaktor pisze do Zdzisława Miłoszewskiego, Jerzego Stempowskiego i Aleksandra Wata, a do Redaktora pisze Kazimierz Wierzyński.
20 listopada: do Redaktora piszą Józef Fryd i Zygmunt Wieliczka.
21 listopada: Redaktor pisze do Biblioteki Jagiellońskiej, Zbigniewa Brzezińskiego, Marka Hłaski i Witolda Jedlickiego, a do Redaktora pisze Emeryk Hutten-Czapski.
22 listopada: Redaktor wyjechał do Londynu, a piszą do niego Witold Gombrowicz, Witold Jedlicki i Aleksander Małachowski.
23 listopada: Redaktor wyjechał do Londynu, a piszą do niego Eugeniusz Bajkowski i Michał Chmielowiec.
24 listopada: Redaktor wyjechał do Londynu, a pisze do niego Aleksander Wat.
25 listopada: Redaktor wyjechał do Londynu, a piszą do niego Andrzej Chciuk i Rudolf Richter.
26 listopada: Redaktor wyjechał do Londynu, a piszą do niego Zygmunt Hładki i Benedykt Heydenkorn.
27 listopada: Redaktor wyjechał do Londynu, a piszą do niego Włodzimierz Sznarbachowski i Tymon Terlecki.
28 listopada: Redaktor wrócił z Londynu, a piszą do niego Danuta Irena Bieńkowska i Aleksander Porembiński.
29 listopada: dzień bez listów.
30 listopada: do Redaktora piszą Alicja Iwańska, Wacław Jabłoński i Franciszek Wilk.
