W 2021 roku obchodziliśmy 75. rocznicę powstania Instytutu Literackiego.
Działanie Instytutu Literackiego (wtedy roboczo nazwanym „Instytutem Wydawniczym”) zapoczątkował rozkaz gen Władysława Andersa. Oryginał wygląda tak:
11 lutego 1946 r. Rozkaz gen. Władysława Andersa powołujący zespół organizacyjny „Instytutu Wydawniczego” i polecający ppor. Władysławowi Wąchale zakup drukarni.
***
Niebawem, dzięki temu pismu Jerzy Giedroyć rozpoczął organizowanie Instytutu. Rozkaz był początkiem ale wynikł z nienowego pomysłu Redaktora i z jego wielomiesięcznych starań. Poniżej kilka fragmentów z listów wymienionych z przyszłym współtwórcą Instytutu Józefem Czapskim, wspierającym gorąco Giedroycia.
Bodaj pierwszą wzmiankę na ten temat znajdujemy w liście do J. Czapskiego z dn. 8 lutego 1945 r. (czyli rok przed rozkazem dowódcy 2. Korpusu) Jak by to dobrze było mieć w Rzymie, prasę i instytut wydawniczy - pisał Giedroyć a temat zjawia się coraz częściej, obrastając w konkrety. 21 lutego Redaktor napomyka: Pomyśl co za szkoda, że nie poszli wodzowie na ten instytut wydawniczy. Rozwój wypadków przyznał mi rację...
10 marca Giedroyć instruuje Czapskiego: Sądzę, że jeśli będziesz widział generała, to powinieneś (...) raz jeszcze poruszyć sprawę Instytutu. Trzeba podkreślić, że instytut nie może podlegać nikomu (idzie o wyeliminowanie Propagandy i B [----]) tylko jemu. Nie daję za wygraną...
19 stycznia 1946 r. Józef Czapski pisał do J. Giedroycia z Paryża: Specjalnie Ciebie mi tu brak w tym okresie, ale piszę do Ciebie dzisiaj, żeby Ci powiedzieć jak jest ważne, żebyś jechał jak najszybciej, nie do nas, ale do Londynu. Może być za późno. Twój plan Instytutu jest dzisiaj na tapecie i według Mai [Prądzyńskiej], Jerzego [Łubieńskiego] nic nie będzie zrobione, jeżeli nie przyjedziesz Ty. Mam listy od Jerzego Ł[ubieńskiego], który mi pisze z Londynu to samo, zaznaczając, że sprawa ta jest na dobrej drodze.
20 stycznia 1946 r. Jerzy Giedroyć pisał z Włoch do Józefa Czapskiego:
Teraz jeszcze jedna sprawa. W związku z instytutem wydawniczym chciałbym zapewnić sobie rękopisy z kraju, albo rzeczy wydanych w okresie okupacji, albo rękopisy, że tak powiem bieżące, które nie mogą być w Polsce drukowane czy to ze względów politycznych czy też braku papieru. Omawiałem tę sprawę z Zagórskim, który widzi możliwość zorganizowania tego. Mianowicie ma kogoś w Warszawie, siedzącego w sferach dziennikarsko-literackich i całkowicie pewnego. Gość ten zbierałby rękopisy i nam przez okazję przysyłał. Ma się rozumieć musiałbym go wyposażyć w pieniądze. Uważam to za bardzo potrzebne. Jest to nie tylko forma przyjścia z pomocą dla świata literacko-naukowego w Polsce, ale daje nam możność utrzymania kontaktu z krajem i orientowania się w jego klimacie. […] Dostałem tutaj przed paru dniami depeszę od Sakowskiego, że sprawa Instytutu jest na dobrej drodze i że mój przyjazd do Londynu jest niezbędny.
Jerzy Giedroyć nie mógł pojechać do Londynu, ale kilka dni później pisze do Józefa Czapskiego: Teraz najważniejsza historia. Wyobraź sobie, że jestem w przededniu założenia Instytutu. Mianowicie po przyjeździe poszedłem na wariata do Bąkiewicza i opowiedziałem mu swoje perypetie w tej sprawie. Zainteresował się, powiedział, że jeżeli prawnie to jest do przeprowadzenia, to on pieniądze da. W Rzymie znalazłem genialny obiekt, mianowicie drukarnię z pięcioma linotypami i z 12 maszynami płaskimi, z maszyną rotacyjną, introligatornią, bogatymi urządzeniami biurowymi. Wspaniały lokal, magazyny, etc. Drukarnia ta jest spółką akcyjną, której akcje znajdują się w rękach jednej osoby i ma prawa wydawnicze. Prawnie niestety sytuacja wygląda bardzo źle, dlatego, że praktycznie biorąc cudzoziemcy tu nie mają prawa być właścicielami przedsiębiorstw, w każdym razie załatwianie tego może trwać co najmniej pół roku. Znalazłem wyjście znajdując Polaka, obywatela włoskiego, Aleksandra Mańkowskiego, który będzie Strohmanem. Niestety obiekt kosztuje 20 milionów lirów, no a trzeba mieć co najmniej pięć milionów na ruszenie, skład papieru, itd. Bąkiewicz, który tę formę przyjął, sam nie ma tyle pieniędzy. Poszliśmy z nim do Wiśniowskiego, potem oni do Generała, który się bardzo tą sprawą zainteresował. Wezwano Witka, który też dziwnie życzliwie do tej sprawy podszedł i została wyłoniona komisja, składająca się z Witka, Estersona jako przedstawiciela Szefa Sprawiedliwości i Wąchały, która ma tą sprawę definitywnie zbadać i za parę dni przedstawić wnioski Generałowi. Jest to dowód dla którego opóźniam swój wyjazd. Układ personalny wyobrażam sobie w ten sposób, że właścicielami spółki będą: ja, Wąchała i przedstawiciel Korpusu (na którego lansuję Lula [Łubieńskiego]), dyrektorem administracyjnym Wąchała, kierownikiem drukarni – Wolski kairski. No i nieodłączna Zosia, której wyjazd do Paryża wobec tego odsunąłem za jej zgodą do wyjaśnienia historii. W każdym razie gdyby nawet to nie doszło do skutku to będę montował Instytut, ma się rozumieć już bez drukarni, we własnym zakresie. Wąchała może wykombinować 200.000, Lulu się zaofiarował z pół milionem, uradziliśmy z Zielickim, że grupa paryska (uważam, że powinniśmy utrzymać nazwę „grupa paryska”) powinno to być dla Ciebie przyjemne, ze względu na kapistów, a nazwa brzmi dobrze i zaczyna się przyjmować) może dać od 200.000 do pół miliona. Nie wykluczone, że poczciwy Sulikt eż przystapi do tego interesu z jakimś milionem. Zapomniałem dodać, że na kierownika literackiego biorę Siutę, a na jego zastępcę Grudzińskiego.
Atmosferę roku 1946 i działalności Jerzego Giedroycia świetnie oddaje książka Sławomira M. Nowinowskiego: "Jerzy Giedroyć w 1946 roku". Można ją pobrać TUTAJ
Kamienica przy via Cesena 14 w Rzymie. To tutaj, w oficynie, mieściła się drukarnia OGI. Fotografował Witold Zahorski na prośbę Jerzego Giedroycia w 1972 r.
W związku z powstaniem Instytutu Wydawniczego (później: Instytutu Literackiego), Jerzy Giedroyc prowadził obszerną korespondencję. Wybrani adresaci z tego okresu, których listy można znaleźć na portalu, to: Władysław Anders, Włodzimierz Bączkowski, Władysław Bąkiewicz, Tadeusz Bór-Komorowski, Zdzisław Broncel, Zdzisław Chmielewski, Józef Czapski, Adela Dziadulska, Władysław Folkierski, Oskar Halecki, Auberon Herbert, Stanisław Gierat, Mieczysław Grydzewski, Zofia Hertz, Janina Heydzianka-Pilatowa, Witold Jeszke, Ludwik Łubieński, Aleksander Mańkowski, Jan Mechowski, Herminia Naglerowa, Stanisław Nałęcz-Korzeniowski, Teodor Parnicki, P. Pawlikowski, Henryk Piątkowski, Aleksander Piskor, Adam Pragier, Władysław Raczkiewicz, Witold Rajkowski, Konstanty Regamey, Ludwik Rubel, Stanisław Sadkowski, Juliusz Sakowski, Władysław Stempień, Jerzy Stempowski.
Załączone dokumenty:
Protokoły z posiedzeń Zarządu Spółki Officine Grafiche Italiane (1946 r.) syg. ILR 02
__Plik do pobrania: Lien
__Plik do pobrania: Lien
__Plik do pobrania: Lien
